شیعره کوردیه کانی من لیره بخوینه وه:
http://en.calameo.com/read/000765483df2b2fc99fd5
http://en.calameo.com/read/000765483df2b2fc99fd5
دوشنبه، تیر ۲۷
جمعه، آبان ۷
خاڵی هاوبه‌شی رۆژنامه‌نووس و تیرۆریست
رۆژنامه‌نووس دیاره كه ئه‌خلاقیات و ئه‌ركی زۆر جیاواز له گه‌ڵ تیرۆریستێك. پێتان سه‌یر نه‌بێت كه ئه‌گه‌ر به وردی سه‌یری بكه‌ین و رۆژێك له رۆژان حه‌وت قورئان له به‌یندا بێت گیری شتی سه‌یرو سه‌مه‌ره كه‌وتن ده‌بینن كه راست ده‌كه‌م.خاڵی هاوبه‌شی رۆژنامه‌نووس و تیرۆریست له وه‌دایه كه ئه‌گه‌ر هه‌ردووك له لایه‌ن ئاسایشه‌وه بگیردرێن وه‌ك یه‌ك ده‌یپشكنن. گرنگ نیه تۆ رۆژنامه‌نووس بیت یا خود تیرۆریست. ئه‌ویش ئه‌گه‌ر رۆژنامه‌نووسه‌كه كارتی سێ شوێنی تایبه‌تی پێبێت و كار بۆ حزبه‌كه‌ی ئه‌و براده‌ره ئاسایشه بكات. خراپتر ئه‌وه‌یه كه گیری ئاسایشی باشماخ بكه‌ویت و زۆر به بێ حورمه‌تی و ئیهانه‌ته‌وه هه‌موو له‌ش و جانتای كامێرا و جانتای پاره و گیرفان و بن باخه‌ڵ و بن ران و ته‌نانه‌ت قه‌ڵه‌مه‌كه‌شت لێ بسه‌نن و هه‌موو به وردی بپشكنن و بڵێن تازه ته‌واو. جا له‌وه خراپتر ئه‌وه‌یه كه كارتی په‌نابه‌رێه‌كه‌ت پێنه‌بێت و گیرت پێبده‌ن كه ده‌بێ ته‌له‌فۆن بكه‌یت بۆ سلێمانی و كه‌سێك كارته‌كه‌ت بۆ بێنێت ده‌نا به‌رت ناده‌ن. خۆ ئه‌گه‌ر كه‌ست نه‌بێت و كه‌سێك به‌فریات نه‌كه‌وێت پاش شه‌ش مانگی تریش پرسیارت لێناكه‌ن و ده‌بێ ئاوی سارد بخۆێته‌وه.ئه‌وه‌ش بڵێم كه من دوای چوار ساڵ دایكم هاتبوو بمبینێت.نه‌خۆش بوو ده‌ستم ده‌گرت كه بتوانی برٍوات به رێگه‌دا. چه‌ند جار هه‌ر له‌و براده‌رانه ئیجازه‌م وه‌رگرت كه دایكم ناتوانێ برٍوات و ده‌بێ ده‌ستی بگرم. كوتم تا نیوه‌ی پرده‌كه ده‌یبه‌م ، به‌به‌رچاوی خۆیانه‌وه دایكم برد و زوو گه‌رٍامه‌وه.له گه‌ڕانه‌وه دا گیریان پێدام.كه‌سێكی وه‌ك منی په‌نابه‌ر پاش هه‌شت ساڵ بۆ یه‌كه‌م جار داوایان لێكردم كه كارتی په‌نابه‌ریه‌كه‌م نیشان بده‌م و ئیدی كارتی سه‌ندیكا و كارتی شوێنی كار و شوێنی كار دووه‌م ناخوات. كابرایه‌كی نه‌خوێنده‌واری نازانم له كوێه‌وه هاتووه و هه‌ست به جیاوازی رۆژنامه‌نووسێك و تیرۆریستێك نه‌كات،جێگای داخ و سووكایه‌تیه. باوه‌ڕتان هه‌بێت مابوو بڵێ ئاده‌ی كامێراكه‌ت هه‌ڵوه‌شێنه. خۆ كابرای تریاك فرۆش و چه‌ك فرۆش و تیرۆریستیش هه‌ر وای لێده‌كه‌ن.خۆ ئه‌وان هێچ به‌ڵگه‌یه‌كیان ره‌نگه پێنه‌بێت ،بێجگه له پاسپۆرته‌كه‌ی خۆی ئه‌ویش ره‌نگه ساخته بێـت. من ده‌ڵێم كاكه من پێنج ساڵی ره‌به‌قه كار بۆ حزبه‌كه‌ت ده‌كه‌م قابیله حومه‌رتی ئه‌وه‌ش رانه‌گرن؟ باوه‌ڕ بكه‌ن كابرای قاچاخچیش وه‌ك من نه‌گه‌رٍان. ئه‌وه گریمان من كارته‌كه‌م كه‌س نه‌بوو بیهێنێت بۆ باشماخ ،ئه‌وه چه‌ند رۆژیش له به‌ندیخانه بووم . خۆ سوور سوور ده‌زانم كابرای بێ خه‌م ده‌یدامه‌وه به ئیتلاعاتی ئێران.ئیتر ده‌مكوژن یان له بێسه‌روشوێنم ده‌كه‌ن گرنگ نیه . تۆ پێت وایه حكومه‌ت به‌مه‌ی ده‌زانی؟ یان ئه‌گه‌ریش بیزانیبا وه‌ك هه‌زاران كه‌سی تر نه‌ده‌یشارده‌وه؟ من له ئێران بگوژن ئایا حكومه‌تی هه‌رێم وه‌لاَمێك ده‌داته‌وه به بنه‌ماڵه‌كه‌م؟ پۆلیسێك كه به كارت و مۆری حزبه‌كه‌ی متمانه نه‌كات ئایا بۆ به‌رپرسان و سه‌رۆكه‌كه‌یان بایه‌خێك و حورمه‌تێك داده‌نێت ؟هیوادارم كه ئێوه‌ی ئێرانی و توركی و سووری گیری ئاسایشی باشماخ و حاجی هۆمه‌ران و شوێنی دیكه نه‌كه‌ون و قه‌ڵه‌م و كامێراكه‌تان نه‌پكشنن.به‌رٍاستی تاكو ئێسته ئه‌وه‌نده سووكایه‌تیم پێنه‌كراوه.
شنبه، مهر ۱۷
به كام رووه‌وه یه‌كگرتنه‌وه؟
عه‌بدولاَ موهته‌دی له وتوێژێكدا له گه‌ڵ كه‌ناڵی رۆژهه‌لاَت تیڤی دا رایگه‌یاندووه كه ئاماده‌ن بۆ یه‌كگرتنه‌وه له گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان. ئه‌مه قسه‌یه‌كی جوان و گونجاوه به‌لاَم با كه‌مێ به‌وردی باسی لێوه بكه‌ین:
كاتێ كه سێ ساڵ له‌وه پێش ئه‌م جیابوونه‌وه روویدا، كاك عه‌بدولاَ موهته‌دی و كاك عومه‌ر ئیلخانیزاده به‌وه گه‌یشتبوون كه ده‌سه‌لاَت و پاوانخوازی چه‌نده گرنگه بۆ له‌ت بوون و جیابوونه‌وه، ئه‌وان ده‌یانزانی كه جیابوونه‌وه هیچ ئه‌نجامێكی لێناكه‌وێته‌وه،به‌لاَم پێكه‌وه ژیان و پێكه‌وه خه‌باتیش ناكرێ. كۆمه‌ڵه ئه‌و كات قه‌در و حورمه‌تی شكا كه له حزبی كۆمۆنیستی ئێران جیابوه‌وه ، بۆ ئه‌و راستیه هه‌میشه ده‌خه‌نه پشت گوێ و ئه‌و جیابوونه‌وه به مافی خۆیانی ده‌زانن و ئه‌م جیابوونه‌وه به بێ ئابروویی خۆیان لێكده‌ده‌نه‌وه؟ باشه گریمان كارێكی باشیان كرد كه له حزبی كۆمۆنیستی ئێران جیابوونه‌وه، خۆ هه‌موو كه‌س به راشكاوی ده‌زانێت كه كۆمه‌ڵه پاش ئه‌م جیابوونه‌وه تاكو ئێستاش پێگه‌ی سیاسی و كۆمه‌لاَیه‌تی خۆی په‌یدا نه‌كردوه‌ته‌وه،ئه‌ی ئیعتبار و ئیحترام له كوێه‌وه ده‌شكێت؟ راسته كه هه‌ر حزب و رێكخراوه‌یه‌ك كه بیهه‌وێت بمێنێته‌وه ده‌بێ به‌رده‌وام نوێگه‌ری بكات و شتی تازه و شه‌فاف بێنێته‌گۆڕێ. به‌لاَم كام گۆرٍانكاری و كام شه‌فافیه‌ت له پاش ئه‌م جیابوونه‌وانه كه‌وته به‌رچاوی خه‌ڵك؟ من و خه‌ڵك و خۆشیان به روونی ده‌زانین كه ئه‌م جیابوونه‌وانه له به‌ر جیاوازی بیروباوه‌رٍ و جۆری رێكخستن و تیۆرێكی نوێ نیه، تیۆری نوێ و بیروباوه‌ڕی جیاواز جیابوونه‌وه دروست ناكات به‌ڵكو ئاگایی و وردبینی و به‌خۆداچوونه‌وه دروست ده‌كات. رێك و پێكی له سیسته‌م و پته‌وكردنی بۆدی و بیروباوه‌رٍی به‌هێزتر دروست ده‌كات بۆ جارێكی تر پێكه‌وه ژیان و له سه‌نگه‌رێكدا خه‌بات كردن.
كاك عه‌بدولاَ موهته‌دی كاتێك به به‌رچاوی هه‌زاران و بگره ملیۆنان كه‌سی كورد و فارس و نه‌ته‌وه‌كه‌كانی تره‌وه، پاش 40 ساڵ خه‌بات كردن له سه‌نگه‌ری كۆمۆنیستیدا به راشكاوی بڵێت من هه‌رگیز كۆمۆنیست نه‌بووم و نیم.ئیدی چۆن ئابڕوو ناچێت و چۆن متمانه ناشكێـت. خۆ خه‌ڵك ساویلكه نین و راست و چه‌پی خۆیان له یه‌ك جیاده‌كه‌نه‌وه. ئێسته كۆمه‌ڵگای كوردی چۆن باوه‌ڕ ده‌كه‌ن كه تۆ راست ده‌كه‌یت و چیتر ناته‌وێت ئاژاوه‌یه‌كی تر و شه‌ڕێكی تر و براكوژیێكی تر دروست ناكه‌یت؟
ئه‌ی باشه كاتی یه‌كگرتنه‌وه‌تان له گه‌ڵ باڵه شكاوه‌كه‌تاندا چۆن سه‌یری ئه‌و پێشمه‌رگه به ئه‌مه‌گانه ده‌كه‌یت كه له به‌ر تۆ به‌ر چه‌قۆ دراون و ده‌یان جار سووكایه‌تی به كه‌سایه‌تی و بیروباوه‌ڕیان كراوه؟ ئه‌ی ئه‌وان چۆن ده‌دبه‌خشن؟ ئه‌وه كاك عومه‌ر و كه‌سانی راست و چه‌پی لێتان خۆش بوون ، ئه‌ی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی كه پتر له 40 ساڵه درۆت له گه‌ڵ كردوون چۆن ده‌تبه‌خشن؟ باشه ئه‌وه یه‌كتان گرته‌وه ئه‌و جار چیتان هه‌یه بۆ وتن و چی تازه‌تان هه‌یه بۆ رووماڵكردنی تاوانه‌كانتان؟
هه‌لومه‌رجی ئێران و له سه‌ر ناوی موسه‌وی و كه‌رووبی ئێوه‌ش هه‌لتان قۆزته‌وه و هاتنه سه‌ر به‌ڕه‌ی ره‌نگینی ئه‌وان و له كه‌ناڵه‌كان و رۆژنامه‌كاندا لێوتان به‌رده‌وام ته‌ڕ بوو.
ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تكێشان ئیحترام و ئیعتباری ئێوه و كۆمه‌ڵه‌ی شۆڕشگێڕانی سووك كردووه ئه‌ی چۆن له گه‌ڵ كه‌سێك كه ئه‌م هه‌موو سووكایه‌تیه‌ی پێكردوون یه‌كده‌گرنه‌وه؟
" ئه‌و جیاییه پاساوێكی سیاسی نیه و ... غه‌یری دڵساردی،ناره‌حه‌تی،دوژمن شاد كردن و خۆ سووككردن له به‌ر چاوی خه‌ڵك هیچ ئه‌نجامێكی ئه‌رێی نه‌بووه" (وته‌ی خۆیان) منیش و خه‌ڵیكیش ده‌زانین كه پاساوێكی سیاسی نیه و بگره پێمانوایه پاساوێكی پاوانخوازیه و پاوانخوازیش ئه‌م ناره‌حه‌تیانه به شوێن خۆیدا دێنێـت. ئه‌مه باسێكی مێژووییه و هه‌ر كردار و گوفتارێكی ئێوه ده‌نووسرێت و نه‌وه‌كانی ئێمه‌ش ئاگادار ده‌كرێنه‌وه.
ئه‌من پێموایه ئێوه له گه‌ڵ یه‌كێتی شۆرشگێڕان و بنه‌ماڵه‌ی قازی و یه‌زادانپه‌نا ده‌ست لێبده‌نه‌وه باشتره، یان خۆتان هه‌ڵواسن به باڵێكی دیمۆكراته‌وه.
پنجشنبه، شهریور ۱۸
نامه‌یه‌كی سه‌ربه‌مۆر و پاشان كراوه بۆ كاك عومه‌ر ئیلخانی زاده
سلاوێگی گه‌رم:
له گه‌ڵ رێز و حورمه‌تم بۆ سكرتێری كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان. كاك عومه‌ر ئیلخانی زاده
زۆر له مێژ بوو پێم خۆش بوو هه‌ر بۆ سه‌ردانێكی تایبه‌تیش بێت چاوم پێتان بكه‌وێت و سه‌باره‌ت به برٍێ بواری سیاسی و ته‌شكیلاتی قسه بكه‌ین. به‌لاَم ئه‌و هه‌له نه‌ره‌خساو منیش نه‌متوانی به گوێره‌ی پێویست خۆم قه‌ناعه‌ت به خۆم بكه‌م. هه‌ر چه‌نده روون ده‌زانم ئه‌مه‌ش وه‌ك ده‌یان قسه و پێشبینیه‌كانی من بۆ كۆمه‌ڵه و داهاتوویی قه‌ت له به‌ر چاو ناگیردرێت. ئێمه‌ی كورد فێر بووین كه به قسه‌ی كه‌س نه‌كه‌ین و هه‌تا سه‌رمان به‌ر به‌رد نه‌كه‌وێت نه‌گه‌رینه‌وه و پاشانیش قه‌ت له‌و رووداوانه‌ی كه به‌سه‌رمان هاتووه ده‌رس وه‌رناگرین. ئه‌مه دیارده‌یه‌كی نه‌گۆڕه و قه‌ت ته‌واو بوونی بۆ نیه. حزبه‌كان له خه‌ڵكی ئاسایی خراپترن بۆ رووبه‌روو بوونه‌وه له گه‌ڵ ئه‌م دیاره‌ده‌یه. من و تۆش با یه‌ك له‌حزه خۆمان له ریزی كۆمه‌ڵگا دابنین و به‌شه‌ره‌ف و راستگۆیانه بیری لێبكه‌ینه‌وه كه ئایا تا ئێستا كام حزب و ده‌سه‌لاَت توانیویه‌تی به ئه‌مه‌گه‌وه و راستگۆیانه بیری له داهاتووی خه‌ڵكه‌كه‌ی كردبێته‌وه و لانی كه‌م به دروشم و شیعاره‌كانی عه‌مه‌لی كردبێت؟ یان نه با بیر له‌وه بكه‌ینه‌وه ئایا سه‌ركرده سیاسیه‌كانمان توانیویانه به مانای واقیع ئه‌و چه‌مك و تیوریانه‌ی كه له ئه‌ربابه‌كانی فیكره‌وه هه‌ڵیانگرتووه بیقۆزنه‌وه بۆ ناو كۆمه‌ڵگا؟ ئایا سه‌ركرده سیاسیه‌كانمان له كۆن و نوێه‌وه جارێك ده‌ست به‌رداری ده‌سه‌لاَت و پاوانخوازیه‌كانی خۆیان بوون له به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی گشتی كۆمه‌ڵگاكه‌یان؟ ئایا كه‌سێكت دیوه كه له به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی گشتی ده‌ستی له كار و پۆسته‌كه‌ی هه‌ڵگرتبێت و ته‌سلیمی كه‌سێكی شیاوتری كردبێت؟ له رۆژهه‌لاَتی كوردستان كام حزب جێگای متمانه‌ی خه‌ڵكه؟ بۆ حزبه‌كانی خۆمان ( كوردی ) ناتوانن پێكه‌وه بژین و هاوپه‌یمان و هاوخه‌بات بن؟
دڵنیام وه‌لاَمی هه‌ر كام له‌م پرسیارانه زۆر به روونی و به جوانی و شه‌فافانه ده‌زانیت.
به‌لاَم هه‌ركام له‌مانه كات و باسیكَی تایبه‌تی ده‌وێـت و من نامه‌وێت له باسێك كه هیچ ئه‌نجامێكی لێنه‌كه‌ویته‌وه به‌شداری بكه‌م. مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه كه ئه‌مانه هه‌موو كۆسپی رێگه‌ن و منیش وه‌ك هه‌ر تاكێكی ئه‌م كۆمه‌ڵكایه به مافی خۆمی ده‌زانم قسه‌یان له سه‌ر بكه‌م و ئیوه‌ش ئاگادار بكه‌مه‌وه.
ئه‌وه‌ی من ئێسته زۆر ئازار ده‌دات گیرو گرفت و ناكۆكییه‌كانی نێو ته‌شكیلات و جه‌ناح و جه‌ناحبازیه‌كانی ئۆردوگاكانه به ته‌واوی.
من كاتی جیابوونه‌وه به‌و خه‌یاڵه‌وه ژیام كه ره‌نگه كاك عومه‌ر به فیكرێكی نوێه‌وه بتوانێ ئامانجه‌كانی بپێكێـت و منیش ره‌نگه یه‌كێك بم له لایه‌نگره‌كانی ئه‌و بیروباوه‌ڕه، هه‌ر چه‌نده كه له مانگه‌كانی یه‌كه‌مدا زۆر به باشی و چالاكانه هه‌نگاوت هه‌ڵێنا به‌لاَم ئامانجه‌كان زۆر دوورتر بوون له‌وه‌ی كه بیرت لێده‌كرده‌وه، ئه‌و ئامانجانه‌ی كه ره‌نگه زۆر له مێژه له دڵ و ده‌روونتا هه‌ڵتگرتبێت.
راسته حزب پێكهاته‌یه‌كه له كۆمه‌ڵێ كه‌س و كۆمه‌ڵێ بیروباوه‌ڕی جیاواز كه ده‌بێ بۆ یه‌ك ئامانجی دیاریكراو تێكۆشێت. به‌لاَم ئه‌م پێكهاته‌یه به كام قیمه‌ت و به‌كام رێكخستنه‌وه ده‌توانێ متمانه دروست بكات، ئایا ئاستی په‌روه‌رده‌كردن به لای حزبه‌وه گرنگه بۆ ئه‌ندام و پێشمه‌رگه‌كانی؟ ئه‌و په‌روه‌رده كردنه ئه‌ندام و لایه‌نگرانی تا چ ئاستێك زانیاری دروست ده‌كات بۆ تاكه‌كانی ناو حزبه‌كه؟ ئایا حزب پێویستی به كام هێز هه‌یه بۆ خه‌باتی پاشه‌رۆژی، هێزی چه‌كدار یان هێزی فكری؟ به لای منه‌وه بۆ هه‌ر دوو لایه‌نه‌كه په‌روه‌رده كردنی دروست پێویسته و ده‌بێ پتر له هه‌ر كارێكی دیكه‌ی سیاسی خۆتانی پێوه ماندوو بكه‌ن. په‌روه‌رده‌ی دروست واته حزبی دروست و متمانه‌دار.به‌لاَم به داخه‌وه له ته‌واوی حزبه‌كاندا ئه‌م لایه‌نه كه‌مترین كاری بۆ كراوه. كه‌مكاری ئه‌م لایه‌نه گه‌ورترین زه‌ربه و زه‌ره‌ر ده‌گه‌ینێته بۆدی حزبه‌كه. هه‌ر ئه‌م لایه‌نه‌یه كه حزبه‌كانی په‌رش و بلاَو كردووه‌ته‌وه و ناتوانن وه‌ك تاكێكی سالم و حزبێكی سالم یه‌كترین قه‌بوڵ بكه‌ن. هه‌ر له‌م په‌روه‌رده‌وه بیروباوه‌ڕ دروست ده‌بێت و تاكی به‌ئه‌مه‌گی لێدێته ده‌ره‌وه.شكستی ته‌واوی حزبه‌كان بێجگه له لایه‌نی ده‌سه‌لاَت په‌روه‌رده یه. ته‌واوی حزبه‌كان ئه‌و كێشه‌یان هه‌یه به‌لاَم مه‌به‌ستی ئێستای من حزبه‌كه‌ی جه‌نابتانه. كاتێك له فێرگه پێشمه‌رگه‌ی باش نایه‌ته ناو ئۆردوگا هی هه‌وه‌یه كه باش په‌روه‌رده نه‌كراوه، باش فێری تیوره‌یه‌كانی حزب و تیوریه فه‌لسه‌فیه‌كان نه‌بووه، یان ئه‌گه‌ریش بووبێت ته‌واو كه‌ری بیروباوه‌ڕه‌كانی خۆی نه‌بووه،یان بگره شتێكی تازه فێر نه‌بووه بۆیه باوه‌ڕی به بنه‌ماكانی حزبه‌كه نیه. هه‌ر ئه‌م لایه‌نه لاوازه‌یه كه پێشمه‌رگه فێر ده‌كات بگوڕێنی به‌سه‌ر خه‌ڵكدا و له كاتی هه‌ڵگرسانی توندوتیژدا به چه‌قۆ وه‌لاَمی یه‌كتر بده‌نه‌وه.بیروباوه‌ڕه‌كان ئه‌وه‌نده پته‌و و به‌هێز نین كه بتوانن دیالۆگی پێبكه‌ن،من ته‌واوی كێشه‌ی ئه‌وكاتم ئه‌وه‌بوو كه ناتوانم له گه‌ڵ پێشمه‌رگه‌یه‌كدا دیالۆگ بكه‌م كه ناتوانێ له‌سه‌ر باوه‌ڕه‌كانی خۆی بوه‌ستێت.
ئه‌و پێشمه‌رگه‌ی كه ته‌نیا چه‌ك و كوشتن ده‌زانێ من چاوه‌روانی چی لێبكه‌م؟ كام بیروباوه‌ڕ ده‌توانی ئه‌مه فێری دیالۆگ بكات؟ ئه‌و پێشمه‌رگه‌یه كه فكره‌كانی زیاتر له چوارچێوه‌ی ئۆردوگا ناچێته ده‌ره‌وه چۆن ده‌توانی جیهانێكی تر و فكرێكی تر قه‌بوڵ بكات؟ ئه‌م چوارچێوه ته‌نگه‌به‌ره ته‌نیا تاكێكی تاك ره‌هه‌ندی لێ دروست ده‌كات و به‌س. یان ئه‌و پێشمه‌رگه و ئه‌ندامانه‌ی بێجگه له به‌رژه‌وه‌ندی خۆی ئاماده‌یه ته‌واوی هاوڕێكانی له‌ناو به‌رێت و خۆی ببێته قاره‌مانی خه‌یاڵی خۆی. یان ئه‌و كوڕ و كچانه‌ی كه قه‌ت نه‌یانتوانی وه‌ك ئینسانێك هه‌ڵسوكه‌وت بكه‌ن له گه‌ڵ یه‌كدا و بتوانن پێكه‌وه خه‌باتێكی هاوبه‌شیان هه‌بێت. جه‌نابت پێتان وایه ئه‌و هه‌موو پێشمه‌رگه‌یه كه رۆژانه چه‌ك داده‌نێن و ئاواره‌ی شار و شارۆچكه‌كانی هه‌رێم و هه‌نده‌ران ده‌بنه‌وه تاوانی كام هێز و بیروباوه‌ڕه؟ ئایا جه‌نابتان وه‌ك سكرتێری حزب دان به‌وه‌دا ده‌نێن كه رۆژێ له رۆژان ئاواره‌یی و كوشتن و به فه‌ساد كێشانی ژنان و كچانی پێشمه‌رگه له ده‌ره‌وه‌ی ئۆردوگا ئێوه كردووتانه؟ ئایا خۆتان به به‌رپرسیار نازانن ئه‌و كه‌سانه كه له ئۆردوگا به هه‌ر هۆیه‌كه‌وه دێنه‌ده‌ره‌وه و به‌ره‌وڕووی هه‌زاران كێشه ده‌بنه‌وه ( به تایبه‌ت كچان ) تاوانی په‌روه‌رده‌ی نادروستی ئێوه‌یه؟ من ئه‌م كه‌سانه م دیوه و بۆ خۆشتان باش ده‌یانناسن.
ئه‌گه‌ر رۆژێك كه‌وتیه بیری ئه‌م تاوانانه بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیا بیت په‌یامنێرێك بنێره ریپۆرتاژێك له سه‌ر ئه‌و كوڕ و كچانه بكات كه به هه‌ر هۆیه‌كه‌وه له حزبه‌كان هاتوونه‌ته ده‌ره‌وه،بزانه كه چیان به‌سه‌ردا هاتووه و ئه‌و رۆڵه پێشمه‌رگه‌یه كه رۆژێ له رۆژان به نیه‌تێكی پاكه‌وه هاتبوو گیانی خۆی به‌خت بكات بۆ ولاَته‌كه‌ی و بۆ ئازادی كۆمه‌ڵگاكه‌ی و ئێسته ته‌نیا تف و نه‌فرین ده‌نێرت بۆ كوردایه‌تی و بۆ حزبایه‌تی و بۆ سیاسه‌تیان. بۆ بۆ؟ بۆ رۆژ به رۆژ گه‌نجه‌كانمان و به تایبه‌ت رۆشنبیران له كوردایه‌تی و سیاسه‌ت دوور ده‌كه‌ونه‌وه و متمانه‌یان به هیچ حزبێك نیه. كاتی خۆی زۆر هه‌وڵمدا رۆشنبیران و نووسه‌ران و هونه‌رمه‌ندان بێنمه ناو ریزه‌كانی حزبه‌وه و هه‌ر نه‌بێت ته‌نیا جارێك بێنه ناو ئوردوگا و له گه‌ڵ به‌رپرسانی كۆمه‌ڵه قسه بكه‌ن،به‌لاَم ئه‌وه‌شتان نه‌هێشت. و منیش یه‌كێك له‌و بێزاریانه‌ی كه هه‌مه هی ئه‌وه‌یه كه ئیوه ناتوانن ته‌نیا به یه‌ك شوعار و دروشمی خۆتان عه‌مه‌ل بكه‌ن.
یه‌كێكی تر له‌و كێشانه كه به‌ره‌وڕووی ئۆردوگاكان ده‌بێته‌وه كه‌سی ناشیاو و نه‌خوێنده‌وار و سه‌ربازه كه وه‌ك پله و پایه‌ی حزب له شوێنێكی به‌رزدا راگیراوه وه‌ك له‌مپه‌رێك و دژێك هێرش ده‌كاته سه‌ر هه‌ر كارێك كه به‌رژه‌وه‌ندی خۆی تێدا نه‌بێت. وه‌ك مۆته‌كه هه‌میشه بۆ پێشمه‌رگه و به تایبه‌تی پێشمه‌رگه‌ی تازه ترسناكه و ره‌نگه ئه‌گه‌ر له شه‌وێكدا بیبێَنێت دڵی بتۆقێت. كه‌سانێك هه‌ن كه به پێی پۆسته‌كه‌یانه‌وه ته‌جاوه‌ز ده‌كاته سه‌ر فكر و له‌شی هه‌ر كه‌سێك كه خۆی پێی خۆشبێت. زۆر له‌و كچه نازدارانه هاتن و ویستیان خه‌بات بكه‌ن بۆ بیروباوه‌ڕه‌كانیان،به‌لاَنه ته‌نیا نه‌یانهێشت به‌ڵكۆ له لایه‌ن به‌رپرسێكه‌وه ته‌جاوه‌ز كرایه سه‌ری ئیدی هه‌ر له‌و كاته‌وه خۆی به نه‌فرین كراو ده‌زانێت و بگره ئه‌و خه‌مۆكی و نه‌خۆشیه ده‌روونیانه‌ی كه له ئۆردوگادا هه‌یه نه‌وه‌د ده‌رسه‌دی هی ئه‌م جۆره كاره‌ساته‌یه؟ من كه‌سێك وه‌ك جه‌نابتان به تاوانبار نازانم له‌م بواره‌دا به‌لاَم ئایا بوه به‌رپرسێكی له خۆت خوارتر پاش ته‌جاوه‌زی به كه‌سێك هاتبێت لای تۆ دركاندبێتی؟ ئه‌گه‌ر شتێكی واشت نه‌بیستووه هی ئه‌وه‌یه كه‌س له گه‌ڵتدا پاك نیه و هه‌ر ئه‌وانه‌ی ده‌وروبه‌رت ئێوه‌شی ناپاك كردووه.ئایا سیاسه‌ت و ده‌سه‌لاَت هه‌ر ئه‌وه‌نده ده‌هێنێت؟ هه‌ر بۆیه هیچ سیاسه‌تمه‌دارێكی كورد له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی خۆی قه‌ت نه‌یانتوانی تیۆریه‌كانیان پیاده بكه‌ن. و قه‌ت نه‌یانتوانی حزبێكی باش دروست بكه‌ن.
كاك عومه‌ر گیان من له گه‌ڵ رێز و حورمه‌تم بۆ جه‌نابتان و وه‌ك رۆژنامه‌نووسێكی بێ لایه‌ن ئه‌م نامه پڕ له دڵسۆیه‌ت بۆ ده‌نووسم. ره‌نگه ره‌فتار و كرده‌وه‌ی ئه‌ندام و پێشمه‌رگه‌كانی ئێوه منی به‌و په‌رٍی بێزاری گه‌یاندبێـت. ره‌نگه سیاسه‌تی نادروستی سه‌ركرده‌كانی كورده كه منی بێزار كردووه له هه‌رچی حزب و كوردایه‌تیه. كه‌سێك چڵ ساڵه به ناوی كۆمۆنیست بوونه‌وه كلاَو ده‌نێته سه‌ر خه‌ڵك و ئێسته بێ شه‌رمانه رایده‌گه‌نێت كه قه‌ت كۆمۆنیست نه‌بووه.ئه‌ی ئه‌گه‌ر كۆمۆنیست نیت بۆ ئالاَی سوسیالیستت هه‌ڵداوه و بۆ باس له حزبێكی كۆمۆنیستی ده‌كه‌یت؟ به هه‌ر حاڵ كاكه گیان دڵم زۆر ته‌نگه له ئاستی سیاسه‌تی كوردی و ده‌سه‌لاَتخوازی و سه‌ركرده‌كان.
با من تاوانبار بم و جارێكی تر پێم بلێییت ( به‌عسیه‌كیش هه‌ر وا ده‌نوسێت )، من موشكله‌م نیه و خۆشیم له هه‌موو حزب و ده‌سه‌لاَتێك به حه‌قتر ده‌زانم و مافی خۆشمه ئه‌و جۆره‌ی كه حه‌قیقه‌ت پێمده‌لێت بۆتانی باس بكه‌م. من هیچم نیه له ده‌ستی بده‌م و له هیچ كه‌س و هێزێكش ناترسم، هه‌تا ئێسته‌ش جارێك سه‌رم نه‌وی نه‌كردووه بۆ هیچ هێزێك. كه‌وایه بزانه ته‌نیا من راستیه‌كانت پێده‌لێم. ده‌توانی پاش ئه‌م نامه‌یه پاكسازێكی ناو ئۆردوگا بكه‌یت و كه‌سانی شیاو بخه‌یته شوێنی شیاو. كه‌سێك وه‌ك كاك ره‌زا كه‌عبی قه‌ت به‌راورد ناكرێت به كه‌سێكی وه‌ك ..... پاڵ ده‌ستی خۆت. ئه‌و كه‌سێكی به‌رٍاستی سیاسیه‌وه و كاریگه‌ری خۆی داناوه به‌لاَم ئه‌می كه ته‌نیا سه‌ربازێكی بێ رحمه و ته‌واو. ئه‌و كه‌سانه‌ی پاڵده‌ستت راستت له گه‌ڵدا ناكه‌ن ئه‌گه‌ر تا ئێستا دانیان به تاوانه‌كانی خۆیاندا نه‌ناوه. من ته‌نیا هاورَێیه‌كی دڵسۆزتم و ته‌واو ، نه لایه‌نگری حزبه‌كه‌تانم نه هیچ حزبێكی تر.
سه‌شنبه، تیر ۲۹
ئاڵۆزی شیعر
سه‌ید مه‌حمود سه‌جادی
و: فه‌رزین
ئه‌مڕۆ خه‌ڵكانێكی زۆر به‌ده‌ست ئالۆزی شیعر به‌گشتی‌‌و شیعری نیمایی‌‌و به‌تایبه‌ت شیعری سپی شاملۆیی ده‌ناڵێنن، تا ئه‌و راده‌یه كه‌به‌گاڵته‌وه له‌دوای ته‌واوبوونی شیعرێك ده‌ڵێن: شتێكی لێتێنه‌گه‌یشتین "المعنی فی بطن الشاعر"، به‌م شێوه‌یه ده‌رباز ده‌بن. به‌ڵام به‌ڕای من ئه‌م تێنه‌گه‌یشتنه له‌شیعردا نیه، به‌ڵكو له‌ڕازو ره‌مزی‌‌و ئاڵۆزی جیهانێكه كه‌شاعیر ده‌یه‌وێت بیدۆزێته‌وه. ئه‌وه‌ش بزانین شیعر (راحت الحقوم) نیه بێ ئه‌وه‌ی بیجووی، قووتی بده‌ی یان چێژی لێوه‌ربگری. بڕێك له‌خوێنه‌ران چاوه‌ڕوانی ئه‌وه له‌شیعر ده‌كه‌ن كه‌هه‌ركات له‌سه‌ر كاره‌كه‌یان گه‌ڕانه‌وه له‌گه‌ڵ كوپێ چادا یان كوپێ شه‌ربه‌تی به‌هار نارنجدا بیخوێنه‌وه‌و له‌گه‌ڵ تامی چاكه‌دا به‌ه به‌هێك‌و چه‌هچه‌هێكیش لێده‌ن‌و ئیدی ته‌واو.
ئه‌مه‌ش له‌ئاستی شان‌و باهۆی شیعرو شایسته‌ی شاعیردا نیه. شیعر هه‌ڵنجاوی شعوری شاعیره‌و له‌گه‌ڵ دنیایه‌كی سێحراویی‌‌و ئاڵۆز كه‌شاعیر له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو پانتایی‌‌و كۆسپ‌و چه‌ڵه‌مه‌دا ته‌نگیان پێهه‌ڵچنیوه. شیعر ناردراوێكه له‌ئه‌ندێشه‌و هزری ستاتیكای شاعیر، له‌هه‌ست‌و نه‌ستی ئه‌و له‌زه‌ین‌و په‌رده سپیه داپۆشراوه‌كانی عاتیفه‌و كۆمه‌ڵێك كه‌به‌هه‌موو ره‌نجه‌كان‌و خۆشێكان‌و گیروگرفته‌كانی ده‌ژی.
شیعری شاعیر "ماده‌ی سڕكه‌ر نیه" ئارام كه‌ره‌وه نیه، له‌ڕیزی چاو و نێرگه‌له‌و قاوه‌دا نیه‌و، شیعری شاعیر هاوارێكی ئاناریشست‌و ئاگاكه‌ره‌وه‌یه، بێ ئه‌وه‌ی دروشم‌و شیعار بدات. تابلۆیه‌كی شێوه‌كارییه بێ ئه‌وه‌ی هه‌ر شتێك به‌شێوه‌ی ئینتزاعی رێك له‌سه‌ر جێگه‌ی خۆی دانرابێت. شیعری ئه‌مڕۆ خوێنه‌ر مه‌جبور ده‌كات بیربكاته‌وه. شیعر چێژی ده‌داتێ، به‌ڵام نه چێژێكی به‌ڕواڵه‌ت‌و كه‌م خایه‌ن یان بێ بایه‌خ‌و ناخۆش. به‌ڵكو چێژێكی وات ده‌داتێ كه‌خوێنه‌ر بێ ئه‌وه‌ی هه‌ست بكات ده‌خرێته نێو كه‌شمه‌كه‌ش‌و ئه‌و گیروگرفته ناخۆشانه‌ی كه‌مرۆڤی هاوچه‌رخ هه‌یه‌تی.
فردریك ویلهام نیچه له‌كتێبی "وای وت زه‌رده‌شت" له‌دێڕێكی كورت دا ده‌ڵێ: بێزارم له‌وه‌ی كه‌به‌بێ بیركردنه‌وه ده‌یخوێنیته‌وه، كه‌وابوو شیعر ده‌بێ به‌كه‌ره‌سه‌ی تێگه‌یشتن‌و بیرێكی تیژو پڕ زانیاریه‌وه ده‌ستی بۆ به‌ریت. ده‌بێ تێكه‌ڵ به‌شاعیری شاعیره‌وه بێت‌و خۆی بخاته ئه‌وكات‌و شوێنه‌ی كه‌شاعیر له‌و دنیا پڕ رازو ره‌مزه‌دا ئه‌و شیعره‌ی نووسیوه.
خوێنه‌ری شیعر جیاوازه له‌گه‌ڵ خوێنه‌ری وتارێكی زانستی یان هونه‌ری یان ئه‌ده‌بی. خوێنه‌ری شیعر هاوبه‌شه له‌گه‌ڵ شاعیر یان به‌واتایه‌كی تر عه‌قڵی جیانه‌كراوه‌ی شاعیره. شاعیر بۆ نووسینی شیعر، شتێكی له‌پێش ئاماده‌كراوی نیه. ته‌زێ، نوقورچكێكی مه‌ڕمووزی نه‌ناسراو ته‌واوی وجودی شاعیر داگیر ده‌كات، شتێكی سیحراوییه‌و دیوه تاریكه‌كانی نه‌ستی شاعیر روون ده‌كاته‌وه، دوایه نیگایه‌كی دڵستێن، ده‌عوه‌ت كراو، ئه‌و ئاوازه پڕ له‌ڕازو ره‌مزه. ئه‌و شعوره ناردراوه، ئه‌و په‌یام‌و هۆشیارییه كه‌ئیلهامی پێده‌ڵێن، ئه‌و هێز و وزه‌یه كه‌له‌گه‌ڵ ده‌رون‌و خودی شاعیردا خۆی ده‌نوێنێ بێ ئه‌وه‌ی ویستی خۆی بـێ ده‌كشێ به‌لای حه‌قیقه‌تی شیعردا كه‌خه‌رمانه‌یه‌كی سه‌رسوڕهێنه‌ر و غه‌ریب ده‌وری داوه، شاعیر نازانێ ده‌چێ بۆ كوێ‌‌و ئامانجه‌كه‌ی كوێیه.
شاعیر نووسه‌ری وتارێك یان ریپۆرته‌ی هه‌واڵێك نیه كه‌مه‌جبور بێت بۆ خوێنه‌ری راڤه بكات، ره‌نگه له‌سه‌ره‌تاشه‌وه ئامانجێك نه‌بێت‌و له‌ریتم‌و ناوه‌ڕۆك‌و بابه‌تی شیعره‌كه زانیاری نه‌بێت، له‌بنه‌ڕه‌تدا شیعری شاعیر بابه‌تی نیه، ته‌نیا ئه‌و شیعرانه‌ی بۆ مه‌به‌ستێكی دیاریكراو نووسرابن، ئه‌وه‌ش له‌گه‌ڵ چیه‌تی شاعیردا دژایه‌تی هه‌یه، شیعرێك كه‌هه‌موو شتێكی له‌پێشه‌وه دیاریكراو بێت، به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌وه ئیدی شیعر نیه. ئه‌و شیعره‌ی كه‌ته‌واوی داتاو كه‌ره‌سه‌و چۆنیه‌تی دیارو ئاشكرا بێت، ره‌نگه رێكوپێك‌و قورس بێت، به‌ڵام شیعرێكی به‌چێژو جوان نیه، شاعیر به‌شوێن شیعره‌كه‌ی خۆیدا ده‌ڕوات‌و ئه‌م وشتره میهره‌بانه شاعیر ده‌گه‌یه‌نێته خانویه‌كی پڕ له‌سه‌قامگیری‌‌و ئاسایش.
شاعیر ژن یان پیاوێكی سه‌رسوڕماوه له‌جیهانی "كت‌وپڕه‌كان" "ئالیس" گه‌لێكی پاك‌و چه‌توونه كه‌ده‌چێته نێو جیهانێكی نه‌ناسراوی شته سه‌یرو سه‌مه‌ره‌كان، بێ ئه‌وه‌ی خۆی بیه‌وێت. شاعیر له‌چاونوقانێكدا خۆی له‌مه‌یدانێكدا، زه‌وێكدا، جه‌نگه‌ڵێكدا ده‌بینێته‌وه كه‌نامۆیه بۆی، ده‌ڵێی خه‌ون ده‌بینێ یان له‌خه‌وندا پیاسه ده‌كات. هه‌موو ئه‌مانه بۆ ئه‌و له‌دنیایه‌كی جوان‌و شیرین یان فه‌زایه‌كی ترسناك، خه‌ونێك ده‌كاته حیكایه‌ت.
شاعیر له‌نێو كۆمه‌ڵێ ده‌سته‌واژه‌و رووبه‌ڕوویی ئه‌م بگره‌و ئه‌و به‌رده ون‌و ئاشكرادا له‌گه‌ڵ جیهانێكی شووشه‌یی‌‌و سێحراوییدا هه‌نگاو ده‌نێت. ئه‌و هه‌ڵدێ، ده‌ڕوات، سنگی فراوانتر ده‌كات‌و ده‌چێته پێشه‌وه، تا ده‌گاته نوخته‌یێ كه‌هه‌رگیز له‌وه‌پێش نه‌یدیوه‌و نه‌یناسیوه. دیاره پیاسه‌كردن له‌م دنیایه‌دا سه‌رسوڕهێنه‌ره‌و چێژێكی ئه‌وتۆ ده‌به‌خشێ‌‌و ده‌بێت به‌شیعر.
پێموابێت ئه‌م وته‌یه هی "پۆل ئیلواری" شاعیری فه‌ره‌نسییه كه‌ده‌ڵێ: "ئه‌گه‌ر كه‌سێك لێم بپرسێ له‌فڵانه شیعردا ویستووته چی بلێی؟ ده‌ڵێم من قه‌ت نه‌مویستووه شتێك بڵێم، له‌واقیعدا مه‌به‌ست ته‌نیا دروست كردن بووه كه‌ئه‌و شته‌ی من‌و ویستومه، دروستم كردووه)، نابێ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه بكرێت كه‌شاعیر مامۆستای ئه‌خلاق بێت یان فریاد ره‌س بێت، یان ئامۆژگاری بكات‌و كۆمه‌ڵناسێكی هه‌ڵكه‌وته بێت، یان سیاسه‌تمه‌دار، مێژوونووسێكی زیره‌ك بێت، ئه‌بێ ئه‌وه له‌شاعیر چاوه‌ڕوان بكرێت كه‌ته‌نیا شاعیر بێت‌و به‌س. هه‌رچه‌نده ئه‌و به‌ویستی ئێمه‌ش كاری نیه، ئه‌و قسه‌ی خۆی‌‌و كاری خۆی ده‌كات‌و ویستی ئێمه‌ش بۆ ئه‌و زۆر گرنگ نیه.
ئه‌گه‌ر باڵدارێكی ده‌سته‌مۆ بۆ خۆی نه‌یه‌وێت بخوێنێت قه‌ت بۆ كه‌س ناخوێنێ، شاعیر، شاعیره چ ئێمه بمانه‌وێت چ نه‌مانه‌وێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئێمه بمانه‌وێت شاعیر نه‌بێت هیچ كارێكمان بۆ ناكرێت. ئه‌م سه‌رچاوه به‌پێی ده‌ستورێكی سروشتی هه‌ڵده‌قوڵێ‌‌و ئاوه زوڵاڵ‌و شیرینه‌كه‌ی ده‌به‌خشێ‌‌و هیچ كه‌سێكیش توانای ئه‌وه‌ی نیه، شاعیر بگه‌ڕێنێته‌وه له‌ئافڕاندن‌و نووسین.
یاسای شیعرو شاعیری وه‌ك نامووسه‌كانی سروشت وایه، به‌رێگه‌ی خۆیان ده‌رۆن‌و به‌سازی هیچ كه‌سیش هه‌ڵناپه‌ڕن.
"من"ی شاعیر له‌گه‌ڵ "من"ی هه‌ركه‌سێكی تردا جیاوازه. له‌ژیانی رۆژانه‌یدا پیاوێك یان ژنێكی ئاساییه، به‌ڵام له‌كاتی شیعر نووسیندا ده‌چێته نێو جیهانێكی دیكه‌وه كه‌ته‌نیا هه‌ر هی ئه‌وه‌و هیچ كه‌س له‌بارودۆخ‌و هه‌لومه‌رجی ئه‌و دنیایه زانیاری نیه.
زۆرجار دیومانه له‌شیعری شاعیرێك ره‌خنه ده‌گیرێت یان راڤه‌ی جۆراوجۆر ده‌كرێ‌‌و جوان ده‌زانین له‌گه‌ڵ هه‌قیقه‌ت‌و جه‌وهه‌ری شیعره‌كه‌ی ئه‌ودا زۆر دوورن.
ئه‌و هه‌رگیز له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی كه‌ویستی ئه‌وانه، بیری نه‌كردوه‌ته‌وه، یان هه‌ر به‌بیریشدا نه‌هاتووه. ئه‌وان راوبۆچوونی خۆیان ده‌خه‌نه سه‌ر شیعری ئه‌و، واته به‌بیروبۆچوونی خۆیان شیعره‌كه هه‌ڵده‌سه‌نگێنن، ئه‌مه زه‌حمه‌ته‌و زه‌حمه‌تێكی گه‌وره‌تره بۆ شاعیر. ئه‌فلاتون ده‌ڵێ: "خودی شاعیر له‌شیعره‌كه‌ی كه‌متر شت تێده‌گات تاكو ئه‌وی دی" ره‌نگه ئه‌مه هۆكه‌ی ئه‌وه بێت، تێگه‌یشتنی شاعیر زۆر جیاوازتره له‌كه‌سانی تر. شیعری شاعیر ئیمزاو مۆری شاعیره، شوناسی ئه‌وه، به‌دڵنیاییه‌وه ته‌نها تایبه‌ته به‌خودی خۆی، هیچ تێگه‌یشتنێك یان بۆچوونێك نزیك به‌واقیعه‌ته‌كه‌ی نیه.
ئێستا ئێمه له‌دنیایه‌كدا ده‌ژین كه‌شیعره‌كانمان، ناتوانێ چه‌مكی ساده، ئه‌خلاق، ئامۆژگاری بكات‌و به‌پێچه‌وانه‌وه توندو جنێو ئامیز بێت. شیعر ده‌ستكه‌وتی ئاگایی‌‌و هوشیاری ساده‌ی هونه‌رمه‌ندانه‌ی شاعیره. ئاگایی له‌جیهانێك كه‌به‌ته‌واوی گه‌وره‌یی‌‌و پانتاییه‌وه خاوه‌نه‌كه‌ی شاعیره‌و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دنیایه‌كی بێزاركه‌رو ده‌ره‌كی له‌گه‌ڵ دنیای پان‌و چكۆله‌ی ده‌روونی خۆیه‌تی. شاعیر له‌نێو داڵان‌و كۆشك‌و تۆنێل گه‌لێكی بێ كۆتایی له‌هاتووچۆدایه. هاوار ده‌كات‌و ده‌نگ دانه‌وه‌ی هاواره‌كه‌ی ده‌هێنێ به‌سه‌ر كاغه‌زێكی سپیدا. چۆن ده‌كرێ چاوه‌ڕوان بكرێت ئه‌و كه‌سه‌ی كه له‌نێو ئه‌م جیهانه ئاڵۆزه‌دایه ناوه‌ڕۆكێكی ساده‌و ئارام به‌خشی ببێت.
شیعر به‌رهه‌می كات‌و شوێنه. به‌رهه‌می شاعیرێكی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌ی فه‌ره‌نسه له‌گه‌ڵ به‌رهه‌می شاعیرێكی سه‌ده‌ی بیستی ئێرانی یان عه‌ره‌بی یان ئه‌مریكی جیاوازه. جیاوازی شیعر په‌یوه‌ندی هه‌یه به‌جیاوازی مرۆڤه‌كان‌و گۆڕانی كاته‌كان، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش زۆربه‌ی شیعره‌كان، شیعری رۆژن‌و بڕێكیش شیعری هه‌تا هه‌تایی، "سان جۆن پێرس" شاعیری گه‌وره‌ی فه‌ره‌نسا ده‌ڵێ: "ئه‌گه‌ر له‌تاریكی‌‌و ئاڵۆزی شیعر سكاڵا بكه‌ن، ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیه له‌خودی شیعردا كه‌ئاگایی كردنه‌وه‌یه، بوونی نیه، ئه‌م ئاڵۆزیه كاری شه‌وێكی تاریكه كه‌شیعر ئه‌ركی دۆزینه‌وه‌یه‌تی".
سكاڵا ده‌كه‌ین كه‌شیعر ئاڵۆزه، لێی تێناگه‌ین، ئه‌ی مخابن كاتێ كه‌شیعر فڕێ ده‌ینه سووچێكه‌وه‌و بڵێن: شتی قۆڕی وتووه" به‌ڵام له‌وه بێ ئاگاین زۆربه‌ی دیمه‌نه جوانه‌كانی شیعر، هه‌ر له‌م تاریكی‌‌و ئاڵۆزیه‌دایه. رۆژانه سه‌دان وشه‌و رسته‌ی جۆراوجۆر ده‌بیستین‌و به‌سانایی لێی تێده‌گه‌ین، ئه‌مانه وشه‌و رسته‌گه‌لێكن كه‌بۆ ئێمه سودمه‌ندو به‌پێزن، په‌یوه‌ندی ئێمه له‌گه‌ڵ ژیان‌و ده‌وروبه‌رمان ساده‌تر ده‌كاته‌وه، به‌ڵام شیعر نین، ئه‌و رستانه‌ی رۆژانه له‌گه‌ڵ یه‌كتری به‌كاری ده‌به‌ین له‌وشه دروست بوون، شیعریش له‌و دروست بووه، به‌ڵام ئه‌م دوانه هیچ په‌یوه‌ندێكیان پێكه‌وه نیه.
ده‌نگی زه‌نگی ده‌رگاكه سه‌رنجی ئێمه بۆ لای خۆی راده‌كێشێ، بۆئه‌وه‌ی ده‌رگاكه بكه‌ینه‌وه، ده‌نگی ته‌له‌فۆنه‌كه، ده‌نگی هاڕمۆنێكی خۆش، میلۆدییه‌ك، موسیقایه‌ك ئێمه ده‌خاته نێو چێژێكی سه‌یره‌وه، دڵخۆشمان ده‌كات، گۆڕانكاری دروست ده‌كات له‌ده‌روونماندا، سودێكی مادیشی نیه‌و ناشمانه‌وێ بگه‌ینه ئامانجێ یان ماناو چه‌مكێك.
كه‌واته هه‌میشه ساده‌یی‌‌و جوانی رسته‌كان جوان نین. "په‌رویز ناتێل خانله‌ری" ده‌ڵێ: ده‌كرێ له‌نێو كاسه سه‌رێ، په‌یكه‌ره‌یه‌كی جوان وه‌كو میكل ئانژ ئاو بخۆیته‌وه به‌ڵام میكل ئانژ بۆ ئاو خواردنه‌وه‌ی دروست نه‌كردووه".
سودمه‌ندی له‌گه‌ڵ هونه‌ردا په‌یوه‌ندی ئۆرگانیزمی نیه. ئێمه ده‌توانین له‌پارچه موسیقایه‌كی ئۆكسترا یان فیلارمۆنێك چێژ وه‌ربگرین، به‌ڵام هیچ سودێكی بۆ ئێمه تێدا نیه. ره‌نگه مانای "كۆمیۆزیسیۆن" و "كۆتایی" و "كۆمیۆزیتۆن" نه‌گه‌ین، به‌ڵام چێژی لێ ده‌بینین.
كێ ده‌توانێ سه‌مفۆنیای شتراوس، چایكۆفسكی‌‌و بتهۆڤن‌و شۆپان‌و مۆزارت.. ره‌تكاته‌وه. ئه‌مانه چ ده‌ڵێن، مه‌به‌ستیان چیه، ده‌یانه‌وێت چی رابگه‌یه‌نن، چ ئامۆژگارییه‌ك ده‌كه‌ن، له‌واقیعدا هیچ.
كه‌وابوو وته‌زای سودمه‌ندی له‌وته‌زای ستاتیكا جیاوازه. دروشمی په‌یامی هونه‌رمه‌ند له‌راستیدا تێكۆشانێكی سه‌ركه‌وتوو نیه بۆ راكێشانی هونه‌ر بۆ هه‌رێمی زانست، ئه‌گه‌ر ئه‌ركی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و سیاسی باش بوونایه یان گرنگ بوونایه، ئه‌وه ده‌بوو باشترین هونه‌رمه‌ند له‌بلۆكی رۆژهه‌ڵات یان ئه‌و وڵاتانه‌ی كه‌خاوه‌نی سیاسه‌تێكی جیهانین. ده‌شزانین وا نیه. ئه‌گه‌ر هه‌ژاری‌‌و نه‌داری هۆی په‌یدابوونی هونه‌ربونایه، ئه‌وا ده‌بوو ته‌واوی شاعیران‌و نووسه‌ران له‌وڵاتانی هه‌ژارنشینی ئه‌فریقاو ئه‌وروپا بوونایه.
زۆرجار شیعر له‌جه‌نگه‌ی راڤه‌كردن‌و ته‌فسیری ره‌خنه‌گران، ئه‌ده‌بیاتدا ده‌مرێ‌‌و به‌ته‌واوه‌تی جوانی خۆی له‌ده‌ست ده‌دات.
جه‌وهه‌ری گه‌وره‌ی شیعر له‌زاتیه‌تی ئه‌م نه‌هێنیه‌دایه. شیعر له‌م ئالۆزی‌‌و رازو ره‌مزه‌دا بیچم ده‌گرێت، ره‌نگه بمرێت یان هه‌ڵبێت. ریشه‌ی گیا له‌عه‌رزدایه، ئه‌گه‌ر رایكێشی ئه‌وه ده‌مرێت. ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت مانای شیعر به‌تێگه‌یشتنی خۆمان بكه‌ین ئه‌وه شیعرمان له‌و شاراوه‌یی‌‌و ئاڵۆزیه‌ی هێناومانه‌ته ده‌ره‌وه، ره‌نگه بمرێ.
ئێمه له‌گه‌ڵ شیعردا له‌په‌یوه‌ندیداین، ده‌بین به‌هه‌ڤاڵ، چێژی لێوه‌رده‌گرین‌و له‌و په‌یوه‌ندیه دۆستانه‌داو له‌و ئاڵۆزی‌‌و نه‌هێنیه‌دا شیعر په‌یدا ده‌كه‌ین. هه‌موو پێمان خۆشه ئه‌م ده‌رگایه بكه‌ینه‌وه‌و بزانین له‌و پشته‌وه باس چیه. ئه‌وه‌ش بزانین كه‌شیعر خشته نیه كه‌هه‌لی بكه‌ین. ئه‌م رازو نه‌هێنێ جوانه، هه‌ر شتێك له‌پشت خه‌رمانه‌یه‌ك له‌ئاڵۆزی، سه‌ره‌ڕای گرنگی پڕ بێت له‌شتی شاراوه‌و نه‌هێنی سه‌رسوڕهێنه‌رو پڕشكۆ. ئه‌و هه‌موو ره‌خنه‌گرو راڤه‌كه‌ره كه له‌شیعری حافزی شیرازی شتیان نووسیوه، تاكو تێگه‌یشتن دروست بكات له‌ئێمه‌دا له‌ڕاستیدا هیچ شتێكیان زیاد نه‌كردووه به‌حافز. كارێكی بێهوده‌یان كردووه‌و ئاویان له‌هاوه‌ن كوتاوه. هۆكه‌شی ئه‌وه‌یه حه‌قیقه‌تی شیعری حافز په‌یوه‌سته به‌و دنیا ده‌رونیه‌ی خۆیه‌وه.
خوێنه‌رێكی ئاسایش له‌شیعری حافز چێژ وه‌رده‌گرێ، هه‌رچه‌نده كه‌نه‌شزانێ مه‌به‌ست له‌شیعره‌كه چیه كاتێ كه‌هه‌موو كه‌لێنه‌كانی شیعر روون بێته‌وه یان بزانین كه‌روون بوه‌ته‌وه، ئاوا ئیدی شیعرگه‌رایی‌‌و گرنگی نامێنێ‌‌و ده‌چێته نێو زبڵدانه‌وه.
راڤه‌كردنی شیعر، شیعر له‌هونه‌ره‌وه ده‌باته نێو ئه‌ده‌بیاته‌وه، له‌كاتێكدا كه‌شیعر به‌شێوه‌یه‌كی سروشتی به‌هونه‌ره‌وه به‌نده، كاتێ كه‌بمانه‌وێت لێی تێبگه‌ین به‌ده‌ستی خۆمان كه‌سایه‌تی‌‌و شوناسی شیعر وه‌كو گوڵدانێكی ناسك ده‌شكێنین. شیعرمان له‌هونه‌ر جیاكردوه‌ته‌وه‌و خستومانه‌ته نێو قوماشێكی ناشیرین‌و داپۆشراوی ئه‌ندێشه‌و ئه‌ده‌به‌وه. ئه‌ده‌بیات پێكهاته‌ی لقێ له‌زانسته، به‌ڵام شیعر سه‌رچاوه‌یه‌كی زوڵاڵه له‌هونه‌ر.
حافز هونه‌رمه‌ندێكی گه‌وره‌یه. شاعیرێكی هه‌ڵكه‌وته‌یه‌و دووباره نابێته‌وه، ره‌نگه شیعری حافز یان سه‌عدی یان مه‌ولانا له‌پۆلێن به‌ندی ئه‌ده‌بیات دا بێت، به‌ڵام له‌ڕوانگه‌ی شیعرو حه‌قیقه‌تدا له‌ڕیزی هونه‌رمه‌ندایه‌و، هونه‌ر له‌گه‌ڵ جوانیدا په‌یوه‌ندی هه‌یه، به‌ڵام زانست‌و ئه‌ده‌بیات به‌دروستی و راستگۆیی. هه‌رچی له‌قوڵایی سروشت رۆده‌چین، زیاتر ئاڵۆزی تێدا ده‌بینین. قوڵایی جه‌نگه‌ڵ ئاڵۆزه، جوان‌و ئاڵۆزه، قووڵی ده‌ریا ئاڵۆزه، ئاڵۆزو جوان. هه‌رچی قووڵترو ئاڵۆزتر بێت جوانی‌‌و گیرایی زۆرتره. رازی جوانی به‌واتا واقیعه‌كه‌ی، په‌یوه‌سته به‌نه‌ناسراوی‌‌و ئاڵۆزی‌‌و كه‌لێنه تاریك‌و نهێنییه‌كانیه‌وه.
مجله‌ی شعر شماره 32 ساڵی 1382
و: فه‌رزین
ئه‌مڕۆ خه‌ڵكانێكی زۆر به‌ده‌ست ئالۆزی شیعر به‌گشتی‌‌و شیعری نیمایی‌‌و به‌تایبه‌ت شیعری سپی شاملۆیی ده‌ناڵێنن، تا ئه‌و راده‌یه كه‌به‌گاڵته‌وه له‌دوای ته‌واوبوونی شیعرێك ده‌ڵێن: شتێكی لێتێنه‌گه‌یشتین "المعنی فی بطن الشاعر"، به‌م شێوه‌یه ده‌رباز ده‌بن. به‌ڵام به‌ڕای من ئه‌م تێنه‌گه‌یشتنه له‌شیعردا نیه، به‌ڵكو له‌ڕازو ره‌مزی‌‌و ئاڵۆزی جیهانێكه كه‌شاعیر ده‌یه‌وێت بیدۆزێته‌وه. ئه‌وه‌ش بزانین شیعر (راحت الحقوم) نیه بێ ئه‌وه‌ی بیجووی، قووتی بده‌ی یان چێژی لێوه‌ربگری. بڕێك له‌خوێنه‌ران چاوه‌ڕوانی ئه‌وه له‌شیعر ده‌كه‌ن كه‌هه‌ركات له‌سه‌ر كاره‌كه‌یان گه‌ڕانه‌وه له‌گه‌ڵ كوپێ چادا یان كوپێ شه‌ربه‌تی به‌هار نارنجدا بیخوێنه‌وه‌و له‌گه‌ڵ تامی چاكه‌دا به‌ه به‌هێك‌و چه‌هچه‌هێكیش لێده‌ن‌و ئیدی ته‌واو.
ئه‌مه‌ش له‌ئاستی شان‌و باهۆی شیعرو شایسته‌ی شاعیردا نیه. شیعر هه‌ڵنجاوی شعوری شاعیره‌و له‌گه‌ڵ دنیایه‌كی سێحراویی‌‌و ئاڵۆز كه‌شاعیر له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو پانتایی‌‌و كۆسپ‌و چه‌ڵه‌مه‌دا ته‌نگیان پێهه‌ڵچنیوه. شیعر ناردراوێكه له‌ئه‌ندێشه‌و هزری ستاتیكای شاعیر، له‌هه‌ست‌و نه‌ستی ئه‌و له‌زه‌ین‌و په‌رده سپیه داپۆشراوه‌كانی عاتیفه‌و كۆمه‌ڵێك كه‌به‌هه‌موو ره‌نجه‌كان‌و خۆشێكان‌و گیروگرفته‌كانی ده‌ژی.
شیعری شاعیر "ماده‌ی سڕكه‌ر نیه" ئارام كه‌ره‌وه نیه، له‌ڕیزی چاو و نێرگه‌له‌و قاوه‌دا نیه‌و، شیعری شاعیر هاوارێكی ئاناریشست‌و ئاگاكه‌ره‌وه‌یه، بێ ئه‌وه‌ی دروشم‌و شیعار بدات. تابلۆیه‌كی شێوه‌كارییه بێ ئه‌وه‌ی هه‌ر شتێك به‌شێوه‌ی ئینتزاعی رێك له‌سه‌ر جێگه‌ی خۆی دانرابێت. شیعری ئه‌مڕۆ خوێنه‌ر مه‌جبور ده‌كات بیربكاته‌وه. شیعر چێژی ده‌داتێ، به‌ڵام نه چێژێكی به‌ڕواڵه‌ت‌و كه‌م خایه‌ن یان بێ بایه‌خ‌و ناخۆش. به‌ڵكو چێژێكی وات ده‌داتێ كه‌خوێنه‌ر بێ ئه‌وه‌ی هه‌ست بكات ده‌خرێته نێو كه‌شمه‌كه‌ش‌و ئه‌و گیروگرفته ناخۆشانه‌ی كه‌مرۆڤی هاوچه‌رخ هه‌یه‌تی.
فردریك ویلهام نیچه له‌كتێبی "وای وت زه‌رده‌شت" له‌دێڕێكی كورت دا ده‌ڵێ: بێزارم له‌وه‌ی كه‌به‌بێ بیركردنه‌وه ده‌یخوێنیته‌وه، كه‌وابوو شیعر ده‌بێ به‌كه‌ره‌سه‌ی تێگه‌یشتن‌و بیرێكی تیژو پڕ زانیاریه‌وه ده‌ستی بۆ به‌ریت. ده‌بێ تێكه‌ڵ به‌شاعیری شاعیره‌وه بێت‌و خۆی بخاته ئه‌وكات‌و شوێنه‌ی كه‌شاعیر له‌و دنیا پڕ رازو ره‌مزه‌دا ئه‌و شیعره‌ی نووسیوه.
خوێنه‌ری شیعر جیاوازه له‌گه‌ڵ خوێنه‌ری وتارێكی زانستی یان هونه‌ری یان ئه‌ده‌بی. خوێنه‌ری شیعر هاوبه‌شه له‌گه‌ڵ شاعیر یان به‌واتایه‌كی تر عه‌قڵی جیانه‌كراوه‌ی شاعیره. شاعیر بۆ نووسینی شیعر، شتێكی له‌پێش ئاماده‌كراوی نیه. ته‌زێ، نوقورچكێكی مه‌ڕمووزی نه‌ناسراو ته‌واوی وجودی شاعیر داگیر ده‌كات، شتێكی سیحراوییه‌و دیوه تاریكه‌كانی نه‌ستی شاعیر روون ده‌كاته‌وه، دوایه نیگایه‌كی دڵستێن، ده‌عوه‌ت كراو، ئه‌و ئاوازه پڕ له‌ڕازو ره‌مزه. ئه‌و شعوره ناردراوه، ئه‌و په‌یام‌و هۆشیارییه كه‌ئیلهامی پێده‌ڵێن، ئه‌و هێز و وزه‌یه كه‌له‌گه‌ڵ ده‌رون‌و خودی شاعیردا خۆی ده‌نوێنێ بێ ئه‌وه‌ی ویستی خۆی بـێ ده‌كشێ به‌لای حه‌قیقه‌تی شیعردا كه‌خه‌رمانه‌یه‌كی سه‌رسوڕهێنه‌ر و غه‌ریب ده‌وری داوه، شاعیر نازانێ ده‌چێ بۆ كوێ‌‌و ئامانجه‌كه‌ی كوێیه.
شاعیر نووسه‌ری وتارێك یان ریپۆرته‌ی هه‌واڵێك نیه كه‌مه‌جبور بێت بۆ خوێنه‌ری راڤه بكات، ره‌نگه له‌سه‌ره‌تاشه‌وه ئامانجێك نه‌بێت‌و له‌ریتم‌و ناوه‌ڕۆك‌و بابه‌تی شیعره‌كه زانیاری نه‌بێت، له‌بنه‌ڕه‌تدا شیعری شاعیر بابه‌تی نیه، ته‌نیا ئه‌و شیعرانه‌ی بۆ مه‌به‌ستێكی دیاریكراو نووسرابن، ئه‌وه‌ش له‌گه‌ڵ چیه‌تی شاعیردا دژایه‌تی هه‌یه، شیعرێك كه‌هه‌موو شتێكی له‌پێشه‌وه دیاریكراو بێت، به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌وه ئیدی شیعر نیه. ئه‌و شیعره‌ی كه‌ته‌واوی داتاو كه‌ره‌سه‌و چۆنیه‌تی دیارو ئاشكرا بێت، ره‌نگه رێكوپێك‌و قورس بێت، به‌ڵام شیعرێكی به‌چێژو جوان نیه، شاعیر به‌شوێن شیعره‌كه‌ی خۆیدا ده‌ڕوات‌و ئه‌م وشتره میهره‌بانه شاعیر ده‌گه‌یه‌نێته خانویه‌كی پڕ له‌سه‌قامگیری‌‌و ئاسایش.
شاعیر ژن یان پیاوێكی سه‌رسوڕماوه له‌جیهانی "كت‌وپڕه‌كان" "ئالیس" گه‌لێكی پاك‌و چه‌توونه كه‌ده‌چێته نێو جیهانێكی نه‌ناسراوی شته سه‌یرو سه‌مه‌ره‌كان، بێ ئه‌وه‌ی خۆی بیه‌وێت. شاعیر له‌چاونوقانێكدا خۆی له‌مه‌یدانێكدا، زه‌وێكدا، جه‌نگه‌ڵێكدا ده‌بینێته‌وه كه‌نامۆیه بۆی، ده‌ڵێی خه‌ون ده‌بینێ یان له‌خه‌وندا پیاسه ده‌كات. هه‌موو ئه‌مانه بۆ ئه‌و له‌دنیایه‌كی جوان‌و شیرین یان فه‌زایه‌كی ترسناك، خه‌ونێك ده‌كاته حیكایه‌ت.
شاعیر له‌نێو كۆمه‌ڵێ ده‌سته‌واژه‌و رووبه‌ڕوویی ئه‌م بگره‌و ئه‌و به‌رده ون‌و ئاشكرادا له‌گه‌ڵ جیهانێكی شووشه‌یی‌‌و سێحراوییدا هه‌نگاو ده‌نێت. ئه‌و هه‌ڵدێ، ده‌ڕوات، سنگی فراوانتر ده‌كات‌و ده‌چێته پێشه‌وه، تا ده‌گاته نوخته‌یێ كه‌هه‌رگیز له‌وه‌پێش نه‌یدیوه‌و نه‌یناسیوه. دیاره پیاسه‌كردن له‌م دنیایه‌دا سه‌رسوڕهێنه‌ره‌و چێژێكی ئه‌وتۆ ده‌به‌خشێ‌‌و ده‌بێت به‌شیعر.
پێموابێت ئه‌م وته‌یه هی "پۆل ئیلواری" شاعیری فه‌ره‌نسییه كه‌ده‌ڵێ: "ئه‌گه‌ر كه‌سێك لێم بپرسێ له‌فڵانه شیعردا ویستووته چی بلێی؟ ده‌ڵێم من قه‌ت نه‌مویستووه شتێك بڵێم، له‌واقیعدا مه‌به‌ست ته‌نیا دروست كردن بووه كه‌ئه‌و شته‌ی من‌و ویستومه، دروستم كردووه)، نابێ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه بكرێت كه‌شاعیر مامۆستای ئه‌خلاق بێت یان فریاد ره‌س بێت، یان ئامۆژگاری بكات‌و كۆمه‌ڵناسێكی هه‌ڵكه‌وته بێت، یان سیاسه‌تمه‌دار، مێژوونووسێكی زیره‌ك بێت، ئه‌بێ ئه‌وه له‌شاعیر چاوه‌ڕوان بكرێت كه‌ته‌نیا شاعیر بێت‌و به‌س. هه‌رچه‌نده ئه‌و به‌ویستی ئێمه‌ش كاری نیه، ئه‌و قسه‌ی خۆی‌‌و كاری خۆی ده‌كات‌و ویستی ئێمه‌ش بۆ ئه‌و زۆر گرنگ نیه.
ئه‌گه‌ر باڵدارێكی ده‌سته‌مۆ بۆ خۆی نه‌یه‌وێت بخوێنێت قه‌ت بۆ كه‌س ناخوێنێ، شاعیر، شاعیره چ ئێمه بمانه‌وێت چ نه‌مانه‌وێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئێمه بمانه‌وێت شاعیر نه‌بێت هیچ كارێكمان بۆ ناكرێت. ئه‌م سه‌رچاوه به‌پێی ده‌ستورێكی سروشتی هه‌ڵده‌قوڵێ‌‌و ئاوه زوڵاڵ‌و شیرینه‌كه‌ی ده‌به‌خشێ‌‌و هیچ كه‌سێكیش توانای ئه‌وه‌ی نیه، شاعیر بگه‌ڕێنێته‌وه له‌ئافڕاندن‌و نووسین.
یاسای شیعرو شاعیری وه‌ك نامووسه‌كانی سروشت وایه، به‌رێگه‌ی خۆیان ده‌رۆن‌و به‌سازی هیچ كه‌سیش هه‌ڵناپه‌ڕن.
"من"ی شاعیر له‌گه‌ڵ "من"ی هه‌ركه‌سێكی تردا جیاوازه. له‌ژیانی رۆژانه‌یدا پیاوێك یان ژنێكی ئاساییه، به‌ڵام له‌كاتی شیعر نووسیندا ده‌چێته نێو جیهانێكی دیكه‌وه كه‌ته‌نیا هه‌ر هی ئه‌وه‌و هیچ كه‌س له‌بارودۆخ‌و هه‌لومه‌رجی ئه‌و دنیایه زانیاری نیه.
زۆرجار دیومانه له‌شیعری شاعیرێك ره‌خنه ده‌گیرێت یان راڤه‌ی جۆراوجۆر ده‌كرێ‌‌و جوان ده‌زانین له‌گه‌ڵ هه‌قیقه‌ت‌و جه‌وهه‌ری شیعره‌كه‌ی ئه‌ودا زۆر دوورن.
ئه‌و هه‌رگیز له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی كه‌ویستی ئه‌وانه، بیری نه‌كردوه‌ته‌وه، یان هه‌ر به‌بیریشدا نه‌هاتووه. ئه‌وان راوبۆچوونی خۆیان ده‌خه‌نه سه‌ر شیعری ئه‌و، واته به‌بیروبۆچوونی خۆیان شیعره‌كه هه‌ڵده‌سه‌نگێنن، ئه‌مه زه‌حمه‌ته‌و زه‌حمه‌تێكی گه‌وره‌تره بۆ شاعیر. ئه‌فلاتون ده‌ڵێ: "خودی شاعیر له‌شیعره‌كه‌ی كه‌متر شت تێده‌گات تاكو ئه‌وی دی" ره‌نگه ئه‌مه هۆكه‌ی ئه‌وه بێت، تێگه‌یشتنی شاعیر زۆر جیاوازتره له‌كه‌سانی تر. شیعری شاعیر ئیمزاو مۆری شاعیره، شوناسی ئه‌وه، به‌دڵنیاییه‌وه ته‌نها تایبه‌ته به‌خودی خۆی، هیچ تێگه‌یشتنێك یان بۆچوونێك نزیك به‌واقیعه‌ته‌كه‌ی نیه.
ئێستا ئێمه له‌دنیایه‌كدا ده‌ژین كه‌شیعره‌كانمان، ناتوانێ چه‌مكی ساده، ئه‌خلاق، ئامۆژگاری بكات‌و به‌پێچه‌وانه‌وه توندو جنێو ئامیز بێت. شیعر ده‌ستكه‌وتی ئاگایی‌‌و هوشیاری ساده‌ی هونه‌رمه‌ندانه‌ی شاعیره. ئاگایی له‌جیهانێك كه‌به‌ته‌واوی گه‌وره‌یی‌‌و پانتاییه‌وه خاوه‌نه‌كه‌ی شاعیره‌و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دنیایه‌كی بێزاركه‌رو ده‌ره‌كی له‌گه‌ڵ دنیای پان‌و چكۆله‌ی ده‌روونی خۆیه‌تی. شاعیر له‌نێو داڵان‌و كۆشك‌و تۆنێل گه‌لێكی بێ كۆتایی له‌هاتووچۆدایه. هاوار ده‌كات‌و ده‌نگ دانه‌وه‌ی هاواره‌كه‌ی ده‌هێنێ به‌سه‌ر كاغه‌زێكی سپیدا. چۆن ده‌كرێ چاوه‌ڕوان بكرێت ئه‌و كه‌سه‌ی كه له‌نێو ئه‌م جیهانه ئاڵۆزه‌دایه ناوه‌ڕۆكێكی ساده‌و ئارام به‌خشی ببێت.
شیعر به‌رهه‌می كات‌و شوێنه. به‌رهه‌می شاعیرێكی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌ی فه‌ره‌نسه له‌گه‌ڵ به‌رهه‌می شاعیرێكی سه‌ده‌ی بیستی ئێرانی یان عه‌ره‌بی یان ئه‌مریكی جیاوازه. جیاوازی شیعر په‌یوه‌ندی هه‌یه به‌جیاوازی مرۆڤه‌كان‌و گۆڕانی كاته‌كان، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش زۆربه‌ی شیعره‌كان، شیعری رۆژن‌و بڕێكیش شیعری هه‌تا هه‌تایی، "سان جۆن پێرس" شاعیری گه‌وره‌ی فه‌ره‌نسا ده‌ڵێ: "ئه‌گه‌ر له‌تاریكی‌‌و ئاڵۆزی شیعر سكاڵا بكه‌ن، ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیه له‌خودی شیعردا كه‌ئاگایی كردنه‌وه‌یه، بوونی نیه، ئه‌م ئاڵۆزیه كاری شه‌وێكی تاریكه كه‌شیعر ئه‌ركی دۆزینه‌وه‌یه‌تی".
سكاڵا ده‌كه‌ین كه‌شیعر ئاڵۆزه، لێی تێناگه‌ین، ئه‌ی مخابن كاتێ كه‌شیعر فڕێ ده‌ینه سووچێكه‌وه‌و بڵێن: شتی قۆڕی وتووه" به‌ڵام له‌وه بێ ئاگاین زۆربه‌ی دیمه‌نه جوانه‌كانی شیعر، هه‌ر له‌م تاریكی‌‌و ئاڵۆزیه‌دایه. رۆژانه سه‌دان وشه‌و رسته‌ی جۆراوجۆر ده‌بیستین‌و به‌سانایی لێی تێده‌گه‌ین، ئه‌مانه وشه‌و رسته‌گه‌لێكن كه‌بۆ ئێمه سودمه‌ندو به‌پێزن، په‌یوه‌ندی ئێمه له‌گه‌ڵ ژیان‌و ده‌وروبه‌رمان ساده‌تر ده‌كاته‌وه، به‌ڵام شیعر نین، ئه‌و رستانه‌ی رۆژانه له‌گه‌ڵ یه‌كتری به‌كاری ده‌به‌ین له‌وشه دروست بوون، شیعریش له‌و دروست بووه، به‌ڵام ئه‌م دوانه هیچ په‌یوه‌ندێكیان پێكه‌وه نیه.
ده‌نگی زه‌نگی ده‌رگاكه سه‌رنجی ئێمه بۆ لای خۆی راده‌كێشێ، بۆئه‌وه‌ی ده‌رگاكه بكه‌ینه‌وه، ده‌نگی ته‌له‌فۆنه‌كه، ده‌نگی هاڕمۆنێكی خۆش، میلۆدییه‌ك، موسیقایه‌ك ئێمه ده‌خاته نێو چێژێكی سه‌یره‌وه، دڵخۆشمان ده‌كات، گۆڕانكاری دروست ده‌كات له‌ده‌روونماندا، سودێكی مادیشی نیه‌و ناشمانه‌وێ بگه‌ینه ئامانجێ یان ماناو چه‌مكێك.
كه‌واته هه‌میشه ساده‌یی‌‌و جوانی رسته‌كان جوان نین. "په‌رویز ناتێل خانله‌ری" ده‌ڵێ: ده‌كرێ له‌نێو كاسه سه‌رێ، په‌یكه‌ره‌یه‌كی جوان وه‌كو میكل ئانژ ئاو بخۆیته‌وه به‌ڵام میكل ئانژ بۆ ئاو خواردنه‌وه‌ی دروست نه‌كردووه".
سودمه‌ندی له‌گه‌ڵ هونه‌ردا په‌یوه‌ندی ئۆرگانیزمی نیه. ئێمه ده‌توانین له‌پارچه موسیقایه‌كی ئۆكسترا یان فیلارمۆنێك چێژ وه‌ربگرین، به‌ڵام هیچ سودێكی بۆ ئێمه تێدا نیه. ره‌نگه مانای "كۆمیۆزیسیۆن" و "كۆتایی" و "كۆمیۆزیتۆن" نه‌گه‌ین، به‌ڵام چێژی لێ ده‌بینین.
كێ ده‌توانێ سه‌مفۆنیای شتراوس، چایكۆفسكی‌‌و بتهۆڤن‌و شۆپان‌و مۆزارت.. ره‌تكاته‌وه. ئه‌مانه چ ده‌ڵێن، مه‌به‌ستیان چیه، ده‌یانه‌وێت چی رابگه‌یه‌نن، چ ئامۆژگارییه‌ك ده‌كه‌ن، له‌واقیعدا هیچ.
كه‌وابوو وته‌زای سودمه‌ندی له‌وته‌زای ستاتیكا جیاوازه. دروشمی په‌یامی هونه‌رمه‌ند له‌راستیدا تێكۆشانێكی سه‌ركه‌وتوو نیه بۆ راكێشانی هونه‌ر بۆ هه‌رێمی زانست، ئه‌گه‌ر ئه‌ركی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و سیاسی باش بوونایه یان گرنگ بوونایه، ئه‌وه ده‌بوو باشترین هونه‌رمه‌ند له‌بلۆكی رۆژهه‌ڵات یان ئه‌و وڵاتانه‌ی كه‌خاوه‌نی سیاسه‌تێكی جیهانین. ده‌شزانین وا نیه. ئه‌گه‌ر هه‌ژاری‌‌و نه‌داری هۆی په‌یدابوونی هونه‌ربونایه، ئه‌وا ده‌بوو ته‌واوی شاعیران‌و نووسه‌ران له‌وڵاتانی هه‌ژارنشینی ئه‌فریقاو ئه‌وروپا بوونایه.
زۆرجار شیعر له‌جه‌نگه‌ی راڤه‌كردن‌و ته‌فسیری ره‌خنه‌گران، ئه‌ده‌بیاتدا ده‌مرێ‌‌و به‌ته‌واوه‌تی جوانی خۆی له‌ده‌ست ده‌دات.
جه‌وهه‌ری گه‌وره‌ی شیعر له‌زاتیه‌تی ئه‌م نه‌هێنیه‌دایه. شیعر له‌م ئالۆزی‌‌و رازو ره‌مزه‌دا بیچم ده‌گرێت، ره‌نگه بمرێت یان هه‌ڵبێت. ریشه‌ی گیا له‌عه‌رزدایه، ئه‌گه‌ر رایكێشی ئه‌وه ده‌مرێت. ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت مانای شیعر به‌تێگه‌یشتنی خۆمان بكه‌ین ئه‌وه شیعرمان له‌و شاراوه‌یی‌‌و ئاڵۆزیه‌ی هێناومانه‌ته ده‌ره‌وه، ره‌نگه بمرێ.
ئێمه له‌گه‌ڵ شیعردا له‌په‌یوه‌ندیداین، ده‌بین به‌هه‌ڤاڵ، چێژی لێوه‌رده‌گرین‌و له‌و په‌یوه‌ندیه دۆستانه‌داو له‌و ئاڵۆزی‌‌و نه‌هێنیه‌دا شیعر په‌یدا ده‌كه‌ین. هه‌موو پێمان خۆشه ئه‌م ده‌رگایه بكه‌ینه‌وه‌و بزانین له‌و پشته‌وه باس چیه. ئه‌وه‌ش بزانین كه‌شیعر خشته نیه كه‌هه‌لی بكه‌ین. ئه‌م رازو نه‌هێنێ جوانه، هه‌ر شتێك له‌پشت خه‌رمانه‌یه‌ك له‌ئاڵۆزی، سه‌ره‌ڕای گرنگی پڕ بێت له‌شتی شاراوه‌و نه‌هێنی سه‌رسوڕهێنه‌رو پڕشكۆ. ئه‌و هه‌موو ره‌خنه‌گرو راڤه‌كه‌ره كه له‌شیعری حافزی شیرازی شتیان نووسیوه، تاكو تێگه‌یشتن دروست بكات له‌ئێمه‌دا له‌ڕاستیدا هیچ شتێكیان زیاد نه‌كردووه به‌حافز. كارێكی بێهوده‌یان كردووه‌و ئاویان له‌هاوه‌ن كوتاوه. هۆكه‌شی ئه‌وه‌یه حه‌قیقه‌تی شیعری حافز په‌یوه‌سته به‌و دنیا ده‌رونیه‌ی خۆیه‌وه.
خوێنه‌رێكی ئاسایش له‌شیعری حافز چێژ وه‌رده‌گرێ، هه‌رچه‌نده كه‌نه‌شزانێ مه‌به‌ست له‌شیعره‌كه چیه كاتێ كه‌هه‌موو كه‌لێنه‌كانی شیعر روون بێته‌وه یان بزانین كه‌روون بوه‌ته‌وه، ئاوا ئیدی شیعرگه‌رایی‌‌و گرنگی نامێنێ‌‌و ده‌چێته نێو زبڵدانه‌وه.
راڤه‌كردنی شیعر، شیعر له‌هونه‌ره‌وه ده‌باته نێو ئه‌ده‌بیاته‌وه، له‌كاتێكدا كه‌شیعر به‌شێوه‌یه‌كی سروشتی به‌هونه‌ره‌وه به‌نده، كاتێ كه‌بمانه‌وێت لێی تێبگه‌ین به‌ده‌ستی خۆمان كه‌سایه‌تی‌‌و شوناسی شیعر وه‌كو گوڵدانێكی ناسك ده‌شكێنین. شیعرمان له‌هونه‌ر جیاكردوه‌ته‌وه‌و خستومانه‌ته نێو قوماشێكی ناشیرین‌و داپۆشراوی ئه‌ندێشه‌و ئه‌ده‌به‌وه. ئه‌ده‌بیات پێكهاته‌ی لقێ له‌زانسته، به‌ڵام شیعر سه‌رچاوه‌یه‌كی زوڵاڵه له‌هونه‌ر.
حافز هونه‌رمه‌ندێكی گه‌وره‌یه. شاعیرێكی هه‌ڵكه‌وته‌یه‌و دووباره نابێته‌وه، ره‌نگه شیعری حافز یان سه‌عدی یان مه‌ولانا له‌پۆلێن به‌ندی ئه‌ده‌بیات دا بێت، به‌ڵام له‌ڕوانگه‌ی شیعرو حه‌قیقه‌تدا له‌ڕیزی هونه‌رمه‌ندایه‌و، هونه‌ر له‌گه‌ڵ جوانیدا په‌یوه‌ندی هه‌یه، به‌ڵام زانست‌و ئه‌ده‌بیات به‌دروستی و راستگۆیی. هه‌رچی له‌قوڵایی سروشت رۆده‌چین، زیاتر ئاڵۆزی تێدا ده‌بینین. قوڵایی جه‌نگه‌ڵ ئاڵۆزه، جوان‌و ئاڵۆزه، قووڵی ده‌ریا ئاڵۆزه، ئاڵۆزو جوان. هه‌رچی قووڵترو ئاڵۆزتر بێت جوانی‌‌و گیرایی زۆرتره. رازی جوانی به‌واتا واقیعه‌كه‌ی، په‌یوه‌سته به‌نه‌ناسراوی‌‌و ئاڵۆزی‌‌و كه‌لێنه تاریك‌و نهێنییه‌كانیه‌وه.
مجله‌ی شعر شماره 32 ساڵی 1382
ریكۆر و هێرمینۆتیك
جیانی ڤاتیمۆ
و:له فارسییه‌وه/ فه‌رزین
سه‌رده‌می ئێمه، سه‌رده‌می ته‌ئویله، ئه‌م وته‌ی ڤاتیمۆ ره‌نگه تاریفێكی له‌ڕاده به‌ده‌ر بێت، به‌ڵام گه‌شه‌كردنی زانستی هێرمینۆتیك له‌م دوو سه‌ده‌ی دواییدا ده‌یسه‌لمێنێت كه: "ته‌ئویل چۆن بوو به بابه‌تێكی ته‌ئویلی" . له‌سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا نیچه رایگه‌یاند "تێگه‌یشتن ئیدی ئاسان نییه" وه هه‌ر رۆحێك، جیهانێكی دیكه‌یه. هه‌ر رۆحێك، رۆحێكی دیكه، "دنیایه‌كی تره،. نیچه پێشه‌نگ بوو بۆ ناساندنی "ئه‌وی دی" و "جیاوازی" ئه‌و. به‌ڵام نیچه به‌وه‌وه نه‌وه‌ستا كه بتوانێ تێگه‌یشتن له‌وی دی، بكات به بابه‌تێكی مرۆڤایه‌تی، ئه‌و رایگه‌یاند، ئه‌و شته‌ی كه‌مرۆڤ له‌چاكه‌و خراپه (اخلاق) هیچ په‌یوه‌ندی به‌سه‌ر شته‌كانه‌وه نییه. چون شتێك به‌ناوی مه‌سه‌له‌ی ئه‌خلاق بوونی نییه، ته‌نیا راڤه‌و ته‌ئویلی ئه‌خلاقیه‌كه بوونیان هه‌یه. نیچه له‌مه‌عریفه‌ناسی خۆیدا گه‌یشته ئه‌و راده‌یه كه رایگه‌یاند، ته‌واوی زانستی ئێمه ته‌ئویله، ئێستا چه‌ند كه‌سێك هه‌ن كه‌زانیویانه، زانستی ته‌جروبی"یش وه‌كو فیزیك‌و ئه‌ستێره‌ناسی له‌ده‌ره‌وه‌ی ته‌ئویل ناتوانێ بوونی هه‌بێ. كه‌وا بوو نیچه ته‌ئویلی كرد به‌بابه‌تێك بۆ بوون ناسی‌‌و وجود.
به‌رله‌وه‌ی نیچه ئه‌م باسه بێنێته ئاراوه، ئه‌م ره‌وته، ته‌كنیك یان هونه‌رێك بوو كه بۆ به‌ده‌ست هێنانی مانای نوسین كه‌ڵكیان لێوه‌رده‌رگت، ته‌نانه‌ت له‌ده‌یه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده كه‌شلایر ماخر لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته ده‌كرد، مانایه‌كی وای بوو. به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه ئێسته پێی ده‌وترێت هێرمینۆتیك، یانی چی‌‌و جێگه‌ی ریكۆر له‌كوێدایه. ئه‌مڕٍۆ له‌ناو زانستی هێرمینۆتیكه‌و گریمانه ئه‌ده‌بیه‌كاندا، جێگای تایبه‌تی هه‌یه.
بایه‌خدانان‌و دانه‌نان بۆ ریكۆر، هیچ شتێك ناگۆڕێ، بێ سێ‌‌و دوو رای گشتی ئه‌وه‌یه كه‌پۆل ریكۆر یه‌كێك له‌گرنگترین گریمانه‌گه‌ری هێرمینۆتیك‌و ره‌خنه‌گری ئه‌ده‌بی كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مه. له‌مێژووی ئه‌ندێشه‌و فه‌لسه‌فیدا به‌دڵنیاییه‌وه وه‌كو پشتیوانه‌یه‌كی گرنگ ناوی لێ ده‌به‌ن. هێرمینۆتیكی دیارده‌ناسی، ره‌نگه پڕ به‌پێستی بابه‌ته‌كانی ریكۆر نه‌بێـ. چون هایدگه‌ر له"بوون‌و كات" دا هه‌ر ئه‌م ناونیشانه‌ی بۆ خۆی هه‌ڵبژاردووه.
دوان‌و وتوێژی به‌رده‌وام كه له‌گه‌ڵ زانایان‌و فه‌یله‌سوفانی هاوچه‌رخی خۆی كردویه‌تی بوه‌ته جیاوازی ریكۆر له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌دا. ره‌نگه نه‌توانرێ ریكۆر له‌دیارده‌ناسی یان هێرمینۆتیك یان بنه‌ماخوازی وه‌ك بیرێكی سه‌ربه‌خۆو داهێنه‌ر دابنرێ، به‌ڵام له‌تێكه‌ڵكردنی ته‌واوی ئه‌و زانستانه‌ی له‌ئه‌ندێشه‌و زانستی هێرمینۆتیك دا، له‌كۆن‌و نوێ تا ده‌گاته شلایرماخرو دیلتاس‌و هایدگه‌رو گادامێرو هابرماس، سه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌ی به‌ده‌ست هێنا.
نووسه‌رو بیرمه‌نده‌كان به‌شێوه‌ی به‌راوردكردن له‌گه‌ڵی هه‌ڵوسكه‌وت ده‌كه‌ن. تێگه‌یشتن له‌ریكۆر به‌هۆی خوێندنه‌وه‌و وردبینی ئه‌و بابه‌تانه‌یه كه‌ریكۆر بۆ خۆی خوێندیوه‌ته‌وه یان ره‌خه‌ی لێگرتوون. هێرمینۆتیك، دیارده‌ناس، بنه‌ماخوازی سێ چۆمن كه له‌ریكۆردا تێكه‌ڵ ده‌بن.
با بزانین ریكۆر له‌كوێی هێریمینۆتیكدا وه‌ستاوه.
گریمانه‌ی هێرمینۆتیك راڤه‌یه‌كی زۆر روون نییه، به‌ڵام گریمانه‌یه‌كه ده‌رباره‌ی تێگه‌یشتنی مانا. ئێمه چۆن ئه‌و مانایه تێبگه‌ین كه‌مه‌به‌ستی مرۆڤه‌كانه. هێرمینۆتیك له‌سه‌ده‌ی هاوچه‌رخدا به‌سێ شێوه له‌یه‌ك جیاده‌كرێته‌وه:
1-گریمانه‌ی هێرمینۆتیك یان هێرمینۆتیكی كلاسیك – وه‌كو: شلایرماخر، دیلتانی، بێتتی، هێرش.
2-هێرمینۆتیكی فه‌لسه‌فی – وه‌ك: هایدگه‌ر، گادامێر.
3-هێرمینۆتیكی ره‌خنه‌یی - وه‌ك: هابرماس، ئاپێڵ.
ریكۆر ناكه‌وێته نێو هیچ یه‌ك له‌مانه. ریكۆر له‌سه‌ر هه‌موویان بیروڕای جیاوازی خۆی هه‌یه، بگره زۆرجار دژایه‌تیان له‌گه‌ڵ ده‌كات.
ریكۆر و گریمانه‌ی مانا
په‌یوه‌ندی ریكۆر له‌گه‌ڵ هێرمینۆتیك دا چییه. هێرمینۆتیك له‌بنه‌ڕه‌تدا وشه‌یه‌كی یۆنانیه‌و به‌و تێگه‌یشتنه ده‌وترێ كه له‌لای خوداوه هاتووه. ته‌ئویل به‌مانا دینیه‌كه‌ی واته تێگه‌یشتن له‌و شتانه‌ی خودا مه‌به‌ستیه‌تی. پسپۆڕانی دینی بۆ تێگه‌یشتن له‌ڕاستی روونی ماناكان جۆره ره‌وتێكیان دروست كرد كه‌پێیان ده‌گوت "زانستی ته‌ئویل" یان "زانستی راڤه‌كردن". ئه‌م ره‌وته پێوه‌رێك بوو بۆ ده‌ركی ماناو تێگه‌یشتن له‌راستی‌‌و هه‌ڵه‌ی ماناكان.
له‌سه‌ده‌كانی ئۆروپای مه‌سیحی‌دا، "ته‌ئویلی فه‌رمی" له‌لایه‌ن كڵێسه‌ی كاسۆلیكه‌كانه‌وه گۆزرایوه بۆ نێو ده‌قه دینیه‌كانی پرۆتستان. ئه‌م ئاڵوگۆڕكردنه هیچ زیانێكی بۆی نه‌بوو. به‌ڵكووو زۆریش پێشكه‌وت. پێشكه‌وتنی زانستی زمانه‌وانی له‌سه‌ده‌كانی رێنیسانسدا بوو به‌ئه‌وه‌ی كه زانستی (لغت) یان فیلولۆژی، زمانه‌وانان‌و وه‌رگێڕه‌كانی هاندا تا بتوانن ده‌ق‌و رۆڵی زمان له‌گواستنه‌وه‌ی مانادا، وه‌ك پێوه‌رێك به‌كاربێنن.
به‌هاتنی شلایرماخر، وته‌بێژی پڕۆتستانی لیبرال‌و وه‌رگێڕی به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌فلاتوون به‌زمانی ئاڵمانی، مه‌سه‌له‌ی هێرمینۆتیك بنكه‌یه‌كی تازه‌ی كرده‌وه. ئه‌مه دروشمی بوو بۆ زانستی هێرمینۆتیك.
شلایرماخر ده‌ڵێ"كێشه‌كه له‌سه‌ر دووركه‌وتنه‌وه یان به‌هه‌ڵه حاڵی بوون له‌مه‌سه‌له‌ی سه‌ره‌كی هێرمینۆتیكدایه". زمان له‌پێگه‌ی وتندا كه‌بێژه‌ر به‌وه‌رگری ده‌ڵێ، ده‌بێ ببێ به‌پێوه‌رێك بۆ تێگه‌یشتن له‌وی دی. ماخر ده‌ڵێ: "مانایه‌كی، دیاریكراو، هه‌یه كه بنێرێك ویستوویه‌تی له‌ڕێگه‌ی زمانه‌وه شتێك به‌وی دی راگه‌یه‌نێ.
گه‌یشتن به‌مه‌به‌ستی بێژه‌ر یان نووسه‌ر، پێوه‌رێكه بۆ مانای هێرمینۆتیك، ئه‌مه‌ش جیاوازی ناخاته به‌ینی ده‌قی دینی‌‌و ده‌قی دیكه‌دا، ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستی گریمانه‌ی هێرمینۆتیكه، ئه‌وه‌یه كه‌چۆن تێبگه‌ین له‌مانا به‌شێوه‌یه‌كی ئۆبژه.
دیلتای، هه‌ڵه‌چن‌و كۆكه‌ره‌وه‌ی نووسراوه‌كانی شلایرماخر، له‌سه‌ر هێرمینۆتیك‌و گریمانه تازه‌و كۆنه‌كان، نیشانی دا كه‌بۆ تێگه‌یشتن له‌مانا، ئێمه پێویستیمان به‌وه هه‌یه كه‌ئاكاری مرۆڤ به‌شێوه‌یه‌كی دیكه راڤه بكه‌ین‌و ماناكانی له‌ناو خۆماندا، ده‌روونی بكه‌ینه‌وه، كه‌واته، مانا "مێژوو"یه‌كه كه له‌رابردوودا مانای بووه، ته‌نیا ئه‌وكاته‌ش بۆ ئێمه مانا ده‌به‌خشێ كه‌بتوانین جارێكتر له‌گه‌ڵیان بژین.
دیلتای گریمانه‌یه‌كی دیكه‌ی دانا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ئێمه چۆن ده‌توانین، "مانا" و له‌ئاكامدا "تێگه‌یشتن"ی مانا بخه‌ینه چوارچێوه‌ی زانسته مرۆڤایه‌تیه‌كان‌و ببێته زانستێكی رۆحی و فه‌رهه‌نگی.
به‌وته‌ی ریكۆر، "مانا" بابه‌تی سه‌ره‌كی هێرمینۆتیكه، به‌ڵام مانا به‌رده‌وام راسته‌وخۆ نیه، به‌ڵكو "ناڕاسته‌وخۆیه". لێره‌دا روون ده‌بێته‌وه كه مانای سه‌ره‌كی هێرمینۆتیك لای ئه‌و "هونه‌ری كردنه‌وه‌ی ئه‌و كۆدو ره‌مزانه‌یه كه به‌هۆی مانای ناڕاسته‌وخۆ": ده‌رده‌كه‌وێت. زمان له‌ڕوانگه‌ی ریكۆره‌وه ته‌نیا كه‌ره‌سه نییه بۆ ته‌ئویل كردن. ئێمه به‌زمان له‌مانای شته‌كان ناگه‌ین، ده‌بێ پێش له‌هه‌موو شتی، خودی زبان مانا بكه‌ینه‌وه.
ریكۆر خۆی ده‌ڵێ: "ته‌ئویل به‌رله‌وه‌ی له‌زمانه‌وه بێت، راڤه‌كردنی خودی زمانه". ته‌ئویل له‌جێگه‌یه‌كدا رووده‌دات كه‌فره مانایی بوونی هه‌بێ، واته له‌جێگه‌یه‌كدا كه‌زیاتر له‌یه‌ك مانا هه‌بێ، پێویستیمان به‌ته‌ئویل هه‌یه، ئه‌مه‌ش زیاتر له (هێما) كاندا به‌رچاو ده‌كه‌وێت. هێماكان به‌رده‌وام به‌دوو مانا دێت، یه‌كه‌میان له‌ده‌ره‌وه‌ی خۆیه‌تی، ئه‌وی كه‌شیان هه‌رگیز به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ، خۆی نادات به‌ده‌سته‌وه.
هێماكان له‌واقیع دا مانا بونیاد نانێن به‌ڵكو مانا ده‌به‌خشن‌و شتێك ده‌ده‌ن به ئه‌ندێشه و تێفكرین. كه‌وابوو بۆ گه‌یشتن به‌ته‌ئویل رێگه‌یه‌كی پڕ پێچ‌و خه‌ممان له‌به‌ره، تایبه‌تمه‌ندی هه‌ر ته‌ئویلێك، تێگه‌یشتن و دۆزینه‌وه‌ی مانایه.
ئه‌و شته‌ی ریكۆر جیا ده‌كاته‌وه، گریمانه‌ی دژایه‌تی ته‌ئویله‌كانه، ریكۆر نێونجی ده‌كات له‌به‌ینی ئه‌و گروپه‌ی باوه‌ڕیان به‌مانای ئۆبژه‌تی (عینی) هه‌یه‌و ئه‌و گروپه‌ی باوه‌ڕیان به‌خودی مانا هه‌یه. لایه‌نگرانی مانا ته‌نیا له‌مانایه‌كی دیاریكراوی ده‌ق ده‌روون، لایه‌نگرانی خودی مانا، تێگه‌یشتنێكی زۆره له‌بنێر كه‌ده‌بێته هۆی دروست بوونی مانا. به‌ڵام چۆن ده‌توانین هه‌م مانای ئۆبژه‌كتیڤ مان هه‌بێـ، هه‌م فره مانایی؟.
ریكۆر رێگه‌ی چاره له‌وه‌دا ده‌بینێ كه‌بتوانین نیشانی ده‌ین، "ده‌ق" سه‌ره‌ڕای ئه‌وه كه مانایه‌كی دیاریكراوی هه‌یه، له‌خوێندنه‌وه‌ی زۆری وه‌رگره‌وه ده‌توانێ مانای خۆی په‌یدا بكات، ئێمه ده‌توانین بۆ ده‌قێكی نووسراو چوارچێوه‌و ده‌ستوور دابنێین‌و ماناكان هه‌ندێ دیاری بكه‌ین، به‌ڵام هه‌رگیز ناتوانین مانای ده‌قێك له‌چوارچێوه‌دا بخوێنینه‌وه‌و به‌رگری له‌فره مانایی بكه‌ین.
ریكۆر له‌گریمانه‌كانی خۆیدا به‌ئاشكرا به‌رانبه‌ر به‌دیارده‌ناسی هه‌ڵده‌ستێ، هۆسرل، دیتن له‌وه‌دا ده‌بینێ كه‌بكه‌ر له "خودی شته‌كان" هه‌یه‌تی، ریكۆر به‌په‌یڕه‌ی‌وكردنی دروشمێكی هێرمینۆتیكی، له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه كه‌دیتن به‌ستراوه به‌ته‌ئویله‌وه، نه ئه‌وه‌ی كه "مانا" كارێكی ته‌نیا ئۆبژه‌كتیڤه، له‌ڕوانگه‌ی ریكۆره‌وه "مانا" سه‌ره‌ڕای ئه‌وه كه له‌نێو بكه‌ره‌كاندا هه‌ڵده‌سووڕێ، بۆ خۆیشی پێگه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆی هه‌یه، مانا له‌واقیعدا له‌گه‌ڵ مێژوو زمان دا سه‌رو كاری هه‌یه‌و ئێمه به‌هۆی بوونی ئه‌مانه‌وه‌یه كه له‌مانا تێده‌گه‌ین.
ریكۆر له‌باسه‌كه‌ی خۆیدا، "ده‌ق" به‌ربڵاوتر ده‌كاته‌وه، ئێمه ده‌تواینن "ده‌ق" به‌ئاخافتنێكی نووسراو دابنێین، یان له‌پانتایی ته‌واوی دیارده‌كان جێگه‌ی بۆ بكه‌ینه‌وه، ئه‌و دیاردانه‌ی كه‌ده‌توانن نیزامێكی ده‌قییان هه‌بێ، یان كاردانه‌وه‌ی ماناداریان ببێ. ریكۆر، ئه‌و جیاوازیه كه دیلتای بۆ "تبیین" (erklaren) و "تێگه‌یشتن" دایده‌نێ شیده‌كاته‌وه‌و لێی راده‌هێنێ‌‌و له‌سه‌ری قسه ده‌كات‌و له‌ناو زانسته مرۆڤایه‌تیه‌كان‌و زانسته كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان بۆی ده‌گه‌ڕێ. ده‌ڵێ "تبیین" ده‌توانێ تێگه‌یشتنی ئێمه زیاد بكات.
پشت به‌ستن به‌م دوو مه‌سه‌له‌یه ئه‌وه‌مان بۆ روون ده‌كاته‌وه كه‌ریكۆر پێی ده‌گوت" هیلالی هێرمینۆتیكی".. ریكۆر له‌گه‌ڵ هێدگه‌ردا كۆكه له‌سه‌ر ئه‌وه كه "وجود"ی ئێمه له‌بنه‌ڕه‌تدا هێرمینۆتیكیه‌و له –جیهان- بوون ی ئێمه به‌ته‌ئویل كردنی ئێمه راڤه‌ناكرێ. به‌ڵام ئه‌و نایه‌وێ وه‌كو هێدگه‌ر بچه‌سپێ به‌بوون ناسیه‌وه‌و نیشانی دات كه‌ئێمه چۆن له‌هه‌ڵه‌كانی "وجود"ی خۆمان تێده‌گه‌ین، به‌ڕای ریكۆر "وجود" (existence) شێوه‌یه كه له‌ته‌ئویل. ته‌ئویلكردنی وجودی خۆمان سه‌خت‌و دژواره‌و له‌ڕێگه‌ی چیرۆك‌و ئوستوروه‌و دین‌و فه‌لسه‌فه‌و زانسته‌كان ده‌دۆزرێته‌وه.
لێره‌دا له‌گه‌ڵ ئادامێردا یه‌ك ده‌كه‌ون، كه‌سوننه‌ت به‌شێكی هه‌ره گرنگی ژیانی ئێمه‌یه. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نییه كه‌ده‌ڵێ: "سوننه‌ت حاڵه‌تێكی پاكه‌و ده‌بێ رابه‌ری به‌سه‌ر ئێمه‌دا بكات.
ریكۆر له‌گه‌ڵ هابرماس دا هاوبیره له‌سه‌ر ئه‌م وته‌یه، "سوننه‌ت بیچمێكی ئایدیۆلۆژیا به‌خۆوه ده‌گرێ‌‌و له‌هه‌مان كاتیشدا وا ده‌زانێ كه"ره‌خنه"یش خودی سوننه‌ته". ماركس، نیچه، فرۆید، سێ بت شكێنی سه‌ده‌ی نوێ،. به‌پێچه‌وانه‌ی سوننه‌ت ده‌ڕۆن كه‌ده‌كرێ به "هێرمینۆتیكی تێگه‌یتشنی هه‌ڵه" ناوی لێبه‌رین.
ئه‌م سێ كه‌سه، له‌ته‌ئویل كردنی خۆیان له‌سه‌ر سوننه‌ت، زرجار به‌درۆی داده‌نێن‌و جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه‌ده‌كه‌ن كه‌ژێر بینای سوننه‌ت له‌واقیعدا وێران كه‌ره. ئه‌مان كه‌ڵك وه‌رده‌رگن له‌ته‌ئویل بۆ لابرنی ئه‌و ده‌مامكه كه‌جگه له‌دروشم شتێكی دیكه نییه، ریكۆر رای وایه كه‌ئێمه چۆن پێویستمان به‌وه هه‌یه كه له‌مانا روونه‌كانه‌وه بچینه نێو مانا تاریكه‌كان، به‌هه‌مان شێوه‌ش پێویستیمان به‌وه هه‌یه كه به "بوون" بڵێین" به‌ڵێ" كه‌واته دۆزینه‌وه‌ی مانا یه‌ك جارو بۆ هه‌میشه نییه، بارودۆخی بوون ناسی ئێمه به‌رده‌وام له‌حاڵه‌تی گۆڕاندایه‌و ئێمه مانای تازه‌تر په‌یدا ده‌كه‌ین. به‌پێی ئه‌م بارودۆخه ته‌ئویل كۆتایی بۆ نییه.
سه‌رده‌مانێ فدریكۆ فللینی ده‌یكوت، "ژیان خه‌ونه‌كانی ئێمه‌یه، خه‌ونه‌كانی ئێمه‌ش ژیانی ئێمه‌یه". ریكۆریش له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه ده‌ڵێ: "ته‌ئویل ژیانی ئێمه‌یه، ژیانی ئێمه‌یش بریتیه له‌ته‌ئویله‌كان" ریكۆر له‌ناو ته‌ئویلدا ده‌ژی‌‌و خۆی له‌وی دی دا ده‌دۆزێته‌وه، "دۆزینه‌وه‌ی من له‌تۆدا" كه‌دروشمی دیلتای بوو، جارێكی تر له‌هێرمینۆتیكی ریكۆردا ده‌نگ ده‌داته‌وه. بۆ گه‌یشتن به‌خود ده‌بێ له"ئه‌وی دی"یه‌وه ره‌ت بیت. له‌ناو ته‌ئویل دایه كه تێده‌گه‌ین، تێگه‌یشتنی ئه‌وی دی ئاسان نییه "كورتترین رێگای به‌خودگه‌یشتن، تێپه‌ڕینه له‌ئه‌وی دی. ئێمه ریكۆر ستایش ده‌كه‌ین بۆوه‌ی كه‌ده‌یزانی ژیان چییه.
2005-سلیمانی
ئوستووره و موَسیقا
كلود لوی ئیستراوس
و/ فه‌رزین
ده‌رباره‌ی لێكچوون ئه‌وه‌م ده‌زانی گه‌ر بمانه‌وه‌ێ له پارچه مۆسیقایه‌كی partition musicale به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام حاڵی بین ، ئوستووره‌ش هه‌ر وایه.گه‌ر ئوستووره وه‌ك رۆمان یان وتارێكی رۆژنامه بخوێنینه‌وه ، واته بگۆڕدرێـت، دێڕ به دێڕ و له چه‌په‌وه بۆ راست ، وه‌ڕز ده‌بین و تێی ناگه‌ین ،.بۆ وه‌ی كه ده‌بێ به شێوه‌یه‌كی گشتی تێبگه‌ین.با ئه‌وه‌ش بزانین مانا و حاڵی بوون له درێژی و به‌رزی كاره‌ساته‌كه‌دا نییه ، به‌ڵكوو تێگه‌یشتنی له كۆی كاره‌ساته‌كه‌دایه ، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پشت سه‌ر یه‌ك نه‌یه‌ن .
كه‌وابوو ئوستووره ده‌بێ وه‌ك پارچه مۆسیقایه‌كی ئۆركێسترا بیخوێنیته‌وه، ده‌بێ وه‌ك لاپه‌ڕه‌یه‌كی نۆتی مۆسیقی لێی تێبگه‌ین .ئه‌وه‌ی كه له سه‌ر هه‌ڵگری یه‌كه‌م لاپه‌ڕه‌دا نووسراوه ، به خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و توخمانه‌یه كه له ژێره‌وه هاتوون ، هه‌ڵگری دوو و سێش ئاماده‌یه .واته نه‌ته‌نیا ده‌بێ له چه‌په‌وه بۆ راست بخوێندرێته‌وه به‌ڵكو ده‌بێ به شێوه‌ی ئاسۆیی و ئه‌ستوونیش بخوێندرێته‌وه . ئه‌م دیارده‌یه چۆن و بۆ چی پێك هات ؟ من پێموایه لایه‌نی دووهه‌م پێویست بوو، واته نزیكایه‌تی . له واقیعدا ئه‌مه كاتێك دروست بوو كه ئۆستووره به ته‌واوه‌تی له به‌ین نه‌چبوو ، به‌ڵكوو له ئه‌ندێشه‌ی رۆژئاواییه‌كاندا پله‌یه‌ك هاته خواره‌وه و بوو به پله دوو . واته له سه‌ده‌ی رۆنسانسدا ئوستووره جێگه‌ی خۆی دا به رۆمان .هه‌ر له‌م سه‌ده‌دا بوو كه نموونه‌گه‌لی گه‌وره‌ی مۆسیقا نزیكایه‌تی كرد له ره‌وته‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده و نۆزده .
له‌م پێشه‌كیه‌دا ، مۆسیقا بیچمه سوننه‌تیه‌كه‌ی وێڵ كردووه و كاردانه‌وه‌یه‌كی عه‌قڵانی و سۆزداری په‌یدا كردووه . ئوستووره‌ش له هه‌مان كاتدا ، هه‌مان كاردانه‌وه‌ی بووه.هه‌ڵبه‌ت ده‌بێ مه‌به‌ستم له مۆسیقا روون بكه‌مه‌وه، ئه‌و مۆسیقایه‌ی كه جێگه‌ی كاردانه‌وه‌ی عه‌قلاَنی ئوستووره‌ی گرتوه‌ته‌وه ، ئه‌و مۆسیقایه‌یه كه له سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌دا به به‌رهه‌مه‌كانی فرسكۆباڵدی fresco baldi و له سه‌ده‌ی هه‌ژده‌دا به باخ ده‌ستی پێكرد .هه‌ر ئه‌و مۆسیقایه كه به مووزار و بێتۆڤێن و واگنێر له سه‌ده‌ی هه‌ژده و نۆزده‌دا گه‌یشته ئاخرین پله‌ی جوانی و پووختی .
بۆ وه‌ی مه‌به‌سته‌كه‌م روونتر بێت نموونه‌یه‌ك له ئۆپێرای چواره‌می واگنێر دێنمه‌وه:
ئه‌ویش نموونه‌ی ring (ئه‌نگوستیله) یه . یه‌كێ له گه‌وره‌ترین ده‌ستكه‌وته‌كانی ئه‌م ئۆپێرایه چاوپۆشی كردن له عشقه. كاتێ كچه‌كانی چۆمی ره‌ن، ئالبێریخ alberich ئاگادار ده‌كه‌نه‌وه كه بۆ به ده‌ستهێنانی ئاڵتوون ده‌بێ له ئه‌شقی ئینسانی ببوورێ ، له‌واقیعدا ئه‌مه په‌یامێك له خۆ ده‌گرێ ، كاتێ كه ئالبێریخ ده‌ڵێ من ئاڵتوون به ده‌ست ده‌هێنم ، واته عه‌شقی وێڵ كردووه.ئه‌وه‌ی كه روون و ئاشكرایه مانای ئه‌ده‌بیه‌كه‌یه‌تی كه ئاگامان ده‌كاته‌وه ئالبێریخ خه‌ریكه عه‌شقه‌كه‌ی له كیس ده‌چێ .
مانای دووهه‌می له والكێری دا la waklkyri) (له كاتێكی سه‌رسووڕهێنه‌ردا پێك دێت ، كاتێ كه زیگمۆند siegmund)) زانیویه‌تی كه برای زیگلین ده( sieglid). به‌لاَم دره‌نگه ، ئه‌و عاشقه و خه‌ریكه زینا ده‌كات . له‌و كاته‌دا زیگموند شمشێرێك له ته‌نه‌ی دارێك ده‌ردێنێ ، پاشان مۆسیقایه‌ك ده‌بیسترێ كه دۆڕاندنی عه‌شقێك راڤه ده‌كات .زیگمۆند پشت له عه‌شق ناكات به‌ڵكو بۆ یه‌كه‌م جار تامی عه‌شق ده‌چێژێ .
مانای سێهه‌می له په‌رده‌ی سێیه‌می والكێری دووپات ده‌بێته‌وه. ووتان ( wotan)شای خودایان كچه‌كه‌ی برۆنهیلده (brunhilde) ده‌كاته خه‌ونێكی سێحراوییه‌وه، بازنه‌یه‌ك له ئاگر به ده‌وریدا ده‌كێشێ ، هه‌ڵبه‌ت ده‌كرێ بلێین ووتان له عه‌شقی كچه‌كه‌ی ده‌ست هه‌ڵده‌گرێ ، به‌لاَم ئێمه قه‌ناعه‌ت به‌وه ناكه‌ین .
ئه‌مه ده‌قاوده‌ق له ئوستووره‌كاندا ده‌یبینین،واته مانایه‌ك كه له سێ كاتی جیاوازدا و به درێژایی چیرۆكه‌كه دێته ئاراوه.یه‌ك جار له سه‌ره‌تادا، یه‌ك جار له نێوه‌نده‌وه، یه‌ك جاریش له‌كۆتاییدا.
هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر نموونه‌كان به‌راورد بكه‌ین له گه‌ڵ ئۆپێراكانی یه‌كه‌م و دووه‌می ring . من ده‌مه‌وه‌ێ نیشانی ده‌م ته‌نیا رێگه‌یه‌ك بۆ تێگه‌یشتن له‌مانه ئه‌وه‌یه كه هه‌رسێ پێكه‌وه چاو لێبكه‌ین و بیانخه‌ینه خانه‌یه‌كه‌وه، تاوه‌كو بزانین ئایا ده‌توانین وه‌ك كارێكی سه‌ربه‌خۆ خوێندنه‌وه‌مان له سه‌ری بێت؟
ئه‌و خه‌زینه ئاڵتوونه كه له قوولاَیی چۆمی ره‌ن دایه و ئه‌و شمشێره‌ی كه له ناو داره ئه‌فسووناویه‌كه‌ی ژیان نوستووه و ئه‌و ژنه(برونهیلده)كه ئاگر پاسه‌وانیه‌تی ، مانا و چه‌مكه‌كه‌ی ئاوایه: خه‌زێنه و شمشێر و ژن ته‌نیا یه‌ك شت نین .ئاڵتوون شتێكه بۆ گه‌یشتن به ده‌سه‌لاَت ، شمشێر كه‌ره‌سه‌یه‌كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ژن و سه‌ربه‌ستی ، ئاوێته‌بوونی ئه‌م سێ واتایه چاكترین راڤه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی له كۆتایی شامگای خودایان به ده‌ستی برونهیلده ئاڵتوونه‌كه ده‌گه‌رێته‌وه بۆ چۆمی ره‌ن ، كه‌وایه ئه‌م دوانه له روانگه‌ی جۆراو جۆره‌وه یه‌ك شت نیشان ئه‌ده‌ن .ئه‌م مانایه‌ش پێویسته ، بۆ نموونه : هه‌ر چه‌نده ئالبێریخ عه‌شقه‌كه‌ی له ده‌ست ده‌چێ به‌لاَم ده‌توانێ به به‌ره‌كه‌تی ئاڵتوونه‌كه‌وه دڵی ژنێك به ده‌ست بێنێ كه دایكی منداڵه‌كه‌ی ( هاگن ) ه .زیگمۆندیش به هۆی سامانی شمشێره‌كه‌وه ده‌بێته خاوه‌نی كوڕێ به ناوی زیگفرێد. له مانا و راڤه كردنی ئه‌مانه‌دا شتێك به‌ر چاو ناكه‌وێت ، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه نزیكایه‌تی ره‌گه‌زی له به‌ینی هاگن و خاین له گه‌ڵ زیگفرێد و قاره‌مانه‌كه‌دا نابینرێ . ئه‌م نموونانه به‌سن بۆ وه‌ی بڵێین جۆری شیكردنه‌وه‌ی ئووستووره و مۆسیقا له یه‌ك ده‌چن .له كاتی بیستنی مووسیقیدا شتێك ده‌بیستین كه له شوێنێَكه‌وه ده‌ستپێده‌كا و له جێگه‌یه‌كدا كۆتایی پێدێت .بۆ نموونه سه‌مفۆنیا: سه‌ره‌تا ، ناوه‌ند،كۆتایی هه‌یه. گه‌ر كات به كات نه‌توانی ئه‌و ده‌نگه‌ی كه ده‌یبیستی له گه‌ڵ كاتی دوایی و كاتی پێشوودا تێكه‌ڵی كه‌یت و سه‌رنجی بۆ رانه‌كێشی ئه‌وه ناتوانی لێی حاڵی بیت ، چێژی لێوه‌ر ناگری. یاسایه‌ك له مۆسیقادا هه‌یه به ناوی "مانا و گۆڕینی مانا "(themes et variations) گه‌ر له گۆڕانی مانایه‌كدا، ماناكه‌ی پێشه‌وه‌ت له بیر بمێنێ ئه‌وه ده‌توانی له پارچه مۆسیقایه‌ك تێبگه‌یت . به‌م شێوه‌یه زه‌ینی وه‌رگری مۆسیقا یا ئۆستووره دووباره سازی ده‌كات ، ئه‌م دووباره سازییه له هه‌ر دوو زه‌مینه‌كه‌دا ، وته‌زای لێكچوون نییه ، به‌ڵكو مووسیقی به ئافڕاندنی بیچم و وینه‌ی تازه ، ته‌نیا ئه‌و بنه‌مایه ده‌دۆزێته‌وه كه له‌وه پێش له ژێر ده‌سه‌لاَتی ئۆستووره‌دا بووه. وه‌ك فۆگ (fugue) كه له كاتی باخ دا بیچمی گرت . به شێوه‌یه‌كی سه‌رسووڕ هێنه‌ر له ئۆستووره‌دا ، دوو كه‌سایه‌تی ، دوو گرووپی كه‌سایه‌تی، له دژایه‌تی یه‌كدان .بۆ نموونه ده‌توانین یه‌كیان به چاك و یه‌كیان به خراپ دانێین ، هه‌رچه‌نده حه‌ول ده‌ده‌ین مه‌سه‌له‌كه ساده بكه‌ینه‌وه.
چیرۆكی ئۆستووره ، چیرۆكی ده‌سته‌وگرووپێكن كه ده‌یانه‌وێ له ده‌ستی گرووپێكی دیكه خۆ رزگار بكه‌ن. گرووپێ ، گرووپێكی دیكه راوده‌نێ و زه‌ره‌ری پێده‌گه‌یه‌نێت ، جاربه‌جارێ گرووپی (A) ده‌گات به گرووپی (B) و جارێكیش گرووپی (B) هه‌ڵدێت و ئه‌مه‌ش به شێوه‌ی "فۆگ"ه.له زبانی فه‌ره‌نسی دا به‌م جۆره پرسیار و وه‌لاَمدانه‌وه ده‌ڵێن ( le sujet et la reponse).
بارودۆخی به‌رانبه‌ر واته دژ(antithese)یا وه‌رگێڕان و به ده‌نگ كردنی، له ته‌واوی چیرۆكه‌كه‌دا درێژه‌ی هه‌یه تاكو ده‌گاته ئه‌و راده‌ی كه دوو گرووپه‌كه تێكه‌ڵ به یه‌كدی ده‌بن و ئه‌م شێوه‌ش به‌رانبه‌ره له گه‌ڵ (strette) له فۆگ دا ، واته به‌شێكه پێش له ئه‌نجام دێت . له‌و به‌شه‌دا مانا سه‌ره‌كیه‌كانی فۆگ زۆر ده‌بن و له سه‌ر یه‌ك كۆ ده‌بنه‌وه ، له كۆتاییدا به شه‌ڕ و پێكدادانیان ته‌واو ده‌بێ و به‌م جۆره ئه‌و دوو بنه‌ما سه‌ره‌كیه له ته‌واو ئۆستووره‌دا كه له شه‌ڕ پێكدادان ، ده‌گه‌نه یه‌ك . ئه‌م شه‌ڕانه ره‌نگه شه‌ڕێك بێت له نێوان هێزه سرووشتیه‌كان یا په‌ڕ سرووشتیه‌كان، وه‌كو ئاسمان و زه‌وی ، خۆر و هێزی ژێر زه‌مینی . ئه‌م ره‌ها بوونه بریتیه له ئاوێته بوونی دوو ئه‌سڵی دژ به یه‌ك كه له به‌رزی و نزمی (accords) ه‌كه‌دا پێك دێت . ئۆستووره‌ش به یه‌ك گه‌یاندنی دوو سنووری دژ به یه‌كه.هه‌روه‌ها ده‌توانرێ روون بكردرێته‌وه كه ئوستووره یان گرووپێ له ئوستووره ، بنه‌مایه‌كی وه‌كو ، سۆنات ، سه‌مفۆنی ، رۆندۆ ، تووكاتا، یا هه‌ر بیچمێكیتر له‌و چه‌شنه‌یان هه‌یه كه به شێوه‌یه‌كی ناخودئاگا له ئۆستووره وه‌ری گرتووه . با چیرۆكێكتان بۆ بگێڕمه‌وه، كاتێ كه كتێبی "پوخته و ناپوخته"م ده‌نووسی ، ویستم به‌شه‌كانی به شێوه‌یه‌كی مۆسیقایی دارێژم ، واته به‌شێكی ناو بنێم سۆنات و به‌شێكیتری رۆندۆ... گه‌یشتمه ئوستووره‌یه‌ك كه نه‌متوانی له بنه‌ماكه‌ی حاڵی بم و بیچمه مۆسیقاكه‌ی بۆ دارێژم . ناچار په‌نام برده به‌ر دۆستێكی ئاهه‌نگساز . له‌پێشدا داستانه‌كه‌م بۆ گێرٍایه‌وه و پێمكوت : دوو چیرۆكی جیاوازه، به‌ره‌به‌ره ته‌شه‌نه ده‌كه‌نه نێو یه‌ك و له ئاكامدا تێكه‌ڵی یه‌كتری ده‌بن . تۆ به‌و جۆره مۆسیقایه كه وه‌ها بنه‌مایه‌كی هه‌بێ چی پێده‌ڵێی؟ كوتی تا ئه‌و جێگه‌ی من ئاگادارم شتێكی وا له مۆسیقادا نییه . دوای چه‌ند حه‌فته پارچه‌مۆسیقایه‌كی بۆ ناردم كه بنه‌مای هه‌مان ئوستووره‌ی تێدابوو. به‌راوردكردنی زبان و مۆسیقا ، وه‌ك مۆسیقا و ئوستووره سه‌رنج راكێشه. بۆ نموونه زبانناسه‌كانی هاوچه‌رخ له سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن كه توخمی بنه‌ڕه‌تی زبان، بریتیه له فۆنۆتیك (phoneme) واته ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه ئێمه به شێوه‌یه‌كی ناشیرین به پیت نیشانی ئه‌ده‌ین ، كه به ته‌نیا واتایه‌كیان نیه، به‌لاَم به تێكه‌ڵ كردنیان مانا ده‌به‌خشن . ده‌توانین بڵێین نۆته‌كانی مۆسیقاش هه‌ر وان . یه‌ك نۆتی : لا- سی- دۆ - رێ ... به ته‌نیا واتایه‌كیان نییه، به‌لاَم كاتێ تێكه‌ڵ ده‌بن، ده‌بن به مۆسیقا . گه‌ر له زباندا فۆنۆتیك توخمی بنه‌ڕه‌تیه ، له مۆسیقاشدا توخمی بنه‌ڕه‌تی هه‌یه كه ره‌نگه به فه‌ره‌نسی پێی بڵێین (soneme) و به ئینگلیزیش (toneme). به هه‌ر حاڵ به‌ینی ئه‌م دوانه لێكچوون زۆره. له پله‌یه‌كی سه‌رتره‌وه فۆنته‌كان له گه‌ڵ یه‌كدی تێكه‌ڵ ده‌بن و وشه دروست ده‌كه‌ن و له ئاوێته‌كردنی وشه‌كان رسته پێك دێت . به‌لاَم له مۆسیقیدا وشه نییه ، بۆوه‌ی كه توخمه مادیه‌كان واته نۆته‌كان پێكه‌وه تێكه‌ڵ ده‌بن و "رسته" و میلۆدی (melodie) دروست ده‌بێ . كه‌وابو له زباندا سێ پله‌ی تایبه‌ت و دیار هه‌ن كه بریتیه له : فۆنۆتیكه تێكه‌ڵبووه‌كان، وشه و له وشه‌كانیش رسته دروست ده‌بێ. به‌لاَم گه‌ر له مۆسیقیدا نۆت شتێكه وه‌ك فۆنۆتیك ، پله‌ی وشه‌سازی بۆ نییه، به‌ڵكو له فۆنۆتیكه‌وه(نۆت) راسته‌وخۆ به رسته ده‌گه‌ین .
ده‌توانین ئوستووره له‌گه‌ڵ زبان و مۆسیقیدا به‌راورد بكه‌ین .به‌و جیاوازیه‌وه كه له ئوستووره‌دا فۆنۆتیك (واج) بوونی نییه و ساده‌ترین توخمی وشه‌ن ، به‌ومه‌رجه‌ی كه‌زبان وه‌ك نموونه‌یه‌كی بالاَ و به‌راوردی (paradigme) له‌به‌رچاو بگرین ، وه‌ك : واج ، وشه، رسته. له مۆسیقدا به‌رانبه‌ر به واج ،رسته هه‌یه.به‌لاَم شتێك به‌ناوی وشه نییه. له ئوستووره‌دا به‌رانبه‌ر به وشه ، رسته هه‌یه، به‌لاَم واج نییه. كه‌وابوو هه‌ر دوو بابته‌كه یه‌ك توخمیان كه‌مه.
تێگه‌یشتن له په‌یوه‌ندی زبان و ئوستووره و مۆسیقا ، ته‌نیا به ئه‌سڵ و نه‌سڵ و زبان پێك دێت .واته ئوستووره و مۆسیقی له زبانه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ.به‌لاَم له دوو شوێنی جیاوازدا گه‌شه ده‌ستێنن، مۆسیقی ده‌نگ ده‌كات به ئۆبژه ، ده‌نگیش له زباندا هه‌یه، ئوستووره ،مانا(aspect sens) ده‌به‌خشێ، ئه‌ویش هه‌ر له زباندا هه‌یه.
فردینان دۆسۆسۆر(Ferdinand de saussure) ،سه‌لماندی كه زبان دوو ده‌ڤه‌ری جیا نه‌كراوی هه‌یه،رواڵه‌ت و مانا.هاوڕێم رۆمه‌ن یاكۆبسێن كه كتێبێكی به ناوی (رواڵه‌ت و مانا)كه دوو شێوه‌ی جیاوازن،بلاَوی كردوه‌ته‌وه.له‌لایه‌كه‌وه ده‌نگ هه‌یه،له‌لایه‌كی دیكه‌وه هیچ مانایه‌كی بێ ده‌نگ له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌دا نییه.له مۆسیقادا،ده‌ڤه‌ری ده‌نگ به‌رزتره‌له‌ئوستووره و ده‌ڤه‌ری مانایی.له‌تافی منداڵیمدا حه‌زم ده‌كرد ئاهه‌نگساز بوومایه یان لانی كه‌م رابه‌ری ئۆركیسترا.ئه‌و كات حه‌ولم دا ئۆپێرایه‌كی خۆم، كه ئۆپێرانامه‌كه‌ی خۆم نوسیبووم و ته‌واوی كاره‌كانی بۆ خۆم سازم كردبوو،ئاهه‌نگ دروست بكه‌م،به‌لاَم نه‌متوانی چۆن مێشكم شتێكی كه‌م بوو.
به‌ڕای من ته‌نیا مۆسیقی و ریازی(ماتماتیك) ده‌توانن ببنه دایكی كه‌ره‌سه‌ی كاتی گونجاو. له بیرمه سه‌رده‌مانی شه‌ڕ كه په‌نابه‌ر بووم،رۆژێ له نیوێورك له گه‌ڵ داریوس میلو شامم ده‌خوارد،لێم پرسی: كه‌ی ده‌تزانی ده‌بیه ئاهه‌نگساز؟ وه‌لاَمی دامه‌وه، ده‌ورانی منداڵی كه ده‌چووه خه‌وه‌وه جۆرێ له مۆسیقای ده‌بیست كه هیچ په‌یوه‌ندێكی له گه‌ڵ ئه‌و جۆره مۆسیقایه نه‌بوو كه باو بوو.دواتر تێگه‌یشت ئه‌و مۆسیقایه، مۆسیقایه‌ك بوو كه ئێسته خۆی لێده‌دات و تایبه‌ته به خۆی.من بیرم له‌وه ده‌كرده‌وه كه مۆسیقی و ئوستووره دوو ده‌سته خوشكی زبانن.هه‌ر كام له شوێنی خۆیه‌وه ده‌روات.هه‌رچۆن له ئوستووره دا كه‌سێ به‌ره‌و باكور ده‌چێت و یه‌كێ به‌ره‌و باشوور و ئیدی یه‌كتری هه‌رگیز نابیننه‌وه. ئه‌گه‌ر نه‌متوانی به ده‌نگ ئاهه‌نگ دروست بكه‌م ره‌نگه بتوانم لانی كه‌م به مانا هاونه‌وعی بكه‌م .
ئه‌و هاوسه‌نگیه‌ی كه من دامناوه،تا ئه‌و جێگه‌ی كه‌ئاگادارم ته‌نیا له‌مه‌ڕ مۆسیقای رۆژئاوادا كه‌له‌م چه‌ند سه‌ده‌ی دواییدا گه‌شه‌یان كردووه،ده‌خوێنمه‌وه.به‌لاَم ئه‌مڕۆ شاهیدی شتێكین كه له‌و ده‌چێ.ئه‌و كاته‌ی ئوستووره خه‌ریك بوو له ناو ده‌چوو،رۆمان جێگه‌ی گرته‌وه.ئه‌مڕۆكه‌ش رۆمان خه‌ریكه له به‌ین ده‌چێ و ره‌نگه ئه‌و شته‌ی له سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌مدا روویدا،واته بنه‌مای مۆسیقی و كاردانه‌وه‌ی ئوستووره‌ی كرد به هی خۆی. ره‌نگه مۆسیقایه‌ك كه ناسراوه به(seriel) رۆمان وه‌ك ژانرێكی ئه‌ده‌بی بخاته نێو جانتاكه‌ی خۆیه‌وه.
سه‌رچاوه:
جهان اسطوره شناسی:(مجموعه مقالات)
و/ جلال ستاری
اشتراک در:
پست‌ها (Atom)